فضا در خدمت صلح
مقدمه :
حقوق فضا شاخه ای از حقوق است كه شامل قوانین داخلی و بین المللی درباره فعالیت های فضای ماورا جو می باشد. حقوقدانان بین المللی تاكنون نتوانسته اند تعریفی واحد از ماورای جو ارایه دهند. ولی اغلب معتقدند كه فضای ماورای جو از پایین ترین ارتفاع از سطح دریا كه در آن اشیای فضایی می توانند به دور زمین بچرخند یعنی حدو.د 62.1 مایل یا 100 كیلومتر شروع می شود. اصطلاح ماورای جو برای نخستین بار با پرتاب اولین ماهواره دنیا یعنی اسپوتنیك مطرح شد.
پس از آن دوایت آیزنهاور ریس جمهور وقت آمریكا و نیكتای خروشچف ریس جمهور شوروی سابق از سازمان ملل متحد درخواست نمودند كه مسائل حقوقی مربوط به فعالیت های فضایی را مورد توجه قرار دهند. اما با این حال این شاخه از حقوق تا حدود زیادی نوظهور می باشد و به نظر می رسد تا مدت های مدیدی دستخوش تغییر و تحولات بسیاری گردد از آن جایی كه منابع فضایی معین و مشخص نمی باشند استفاده از فضا باید با رعایت اصل تساوی دولت ها و به طور منصفانه و به نفع عموم ملت ها صورت پذیرد.
این كه منابع فضایی میراث مشترك بشریت هستند مساله ی امنیت در فضا و حقوق فضایی را پیش می كشد.
نكاتی در توسعه ی حقوق فضا
در توسعه ی حقوق فضا نكات زیر باید مد نظر قرار گیرد :
1- فضا متعلق به همه است و سو استفاده و غارت آن به معنی تعدی به حقوق همگانی است.
2- از آنجایی كه استفاده از منابع فضایی بسیار هزینه بر می باشد، كشورهای پیشرفته و ثروتمند باید به كشورهای در حال توسعه كمك های مادی و علمی بنمایند.
3- شكاف توانایی فناوری میان كشورها بسیار زیاد شده است و این منجر به عدم برابری كشورها در حال بهره بردار از فضا خواهد گردد . بنابر این اصل حاكمیت برابر و تساوی كشورها باید به دقت مورد توجه قرار گیرد.
4- زباله های فضایی می تواند به منابع همگانی خسارات زیادی وارد نماید كه برای حل مشكلات ناشی از آن و برای پرداخت خسارات وارده باید قوانین ملی و بین المللی فراگیری ایجاد شود و همگان ملزم به رعایت آنها شوند.
5- ظهور فعالیت های فضایی تجاری در حوزه غیردولتی منجر به پدید آمدن این پرسش شده است كه چگونه فعالیت های فضایی خصوصی را می توان نظام داد و چالش های موجود را بر طرف كرد؟
6- تمام راهكارهای ارائه شده باید مطابق با حقوق بین الملل باشد و موجب امنیت سرمایه گذاری خصوصی گردد . این در حالی است كه كشورهای در حال توسعه نگران این هستند كه كشورهای پیشرفته منابع فضا را در انحصار خود در آورند. هم اكنون همه ی فعالیت های حقوقی صورت گرفته درباره فضا درصدد هستند كشورها را به عضویت در معاهدات فضایی تشویق نماند و این ذهنیت را ایجاد كنند كه معاهدات سازمان ملل متحد در چار چوب تقویت حاكمیت مساوی دولت ها و تامین منافع آن ها وضع می شوند.
كمیته دائم سازمان ملل متحد برای استفاده صلح امیز از فضای ماورای جو(كوپیوس)
با توجه به آغاز فعالیت های بشری در فضای ماورای جو و ضرورت تبین چارچوبی برای قانونمند كردن فعالیت كشورها در این حوزه این احساس ایجاد شد كه جامعه ی جهانی به نهادی بین المللی كه پیشگام زمینه سازی برای این موضوع باشد نیازمند است. به طور دقیق در سال 1958 و از همان زمانی كه اسپوتنیك وارد فضای ماورای جو گردید و ماموریت خود را با موفقت انجام داد بسیاری از كشورهای سازمان ملل كه هركدام از آنها انگیزه های ویژه خود را داشتند ارائه پیش نویس سندی به مجمع عمومی سازمان ملل متحد مهم ترین قطعنامه ی استفاده از فضای ماورای جو با شماره ی 1148 را به تصویب رساندند. در این قطعنامه تاكید شد كه ارسال هر شی به فضای ماورای جود باید منحصرا با اهداف صلح جویانه و علمی صورت پذیرد. این مطلب به عنوان یكی از اصول و پایه های محكم شكل گیری حقوق فضا در قطعنامه ی یاد شده به حساب می آید.
در دسامبر همان سال مجمع عمومی سازمان ملل متحد قطعنامه ی جدیدی با شماره 1348 كه به طور كامل درباره فضای ماورای جو بود را به تصویب رساند و فضای ماورای جو را به عنوان میراث مشترك بشری و به عنوان یكی از اصول مهم حقوق فضا اعلام نمود. مجمع عمومی در همین قطعنامه بنا به دلایل بسیاری از جمله آغاز دوره رقابت فشرده دو ابرقدرت برای تسخیر فضا ضرورت استفاده صلح جویانه از فضای ماورای جو بهره برداری از دستاورد های علمی توسعه ی اكتشافات فضایی ضرورت تدوین رژیم حقوقی فضا در قالب سندی بین المللی و مواردی از این دست حقوق فضا را در قالب سندی بین المللی و به عنوان هدفی غایی تشكل كمیته ی كوپیوس اعلام كرد. ماموریت این كمیته كه دو كمیته فرعی با عناوین كمیته علمی و فنی و كمیته ی حقوقی دارد انجام بررسی های علمی و فنی و حقوق و مسائل مربوط به بهره برداری از فضا و ارایه گزارش ها و نتایج حاصل از اجلاص سالیانه ی مجمع عمومی سازمان ملل متحهد جهت تصمیم گیری لازم می باشد.
كمیته كوپیوس به ویژه زیر كمیته ی حقوق آن، بنیانگذار اصلی توسعه ی حقوق بین الملل فضایی شد. در واقع این زیر كمیته ی حقوقی كوپیوس بود كه با ارایه ی پیشنهاد هایی گوناگون منشا وضع اصول و قواعد حقوق بین المللی حاكم بر حقوق فضا در قالب اسناد مكتوب و مصوب گردید. از میان این اسناد می توان به چندین قطعنامه ی مجمع عمومی سازمان ملل متحد به عنوان مهم ترن اسناد موجود در زمینه ی حقوق فضا اشاره نمود. كوپیوس در سال 1958 با یازده عضو آغاز به كار نمود و در سال 1959 شكل یك كمیته ی دایمی را پیدا كرد و تعداد اعضای آن افزایش پیدا كرد. كشور عزیزمان جمهوری اسلامی ایران نیز از اعضای این كمیته است.
در خلال روزهای نخستین برنامه فضایی رسیدن به یك اجماع همگانی بسیار آسان و سریع صورت می گرفت و موافقت نامه های بین المللی مربوط نیز به راحتی به تصویب می رسید در حالی كه در شرایط كنونی اوضاع بسیار متفاوت از آن روزها است.در ابتدا روش تهیه ی یك پیش نویس بدین گونه بود كه كمیته ای مانند كوپیوس پیش نویس یك معاهده را تهیه می نمود و آن را تصویب می كرد. سپس این معاهده به مجمع عمومی سازمان ملل متحد ارسال می شد تا به رای گذاشته شود و با دست یابی به اكثریت ارا تصویب شود. در جمع عمومی بر خلاف شورای امنیت حق وتو وجود نداشت و یك قطعنامه پس از تصویب برای سران دولت ها ارسال می شد و رسمیت می یافت.
اما هم اكنون كوپیوس یك سازمان میان دولتی است و همان گونه كه گفته شد دارای دو كمیته ی فرعی حقوقی و علمی و فنی می باشد. این كمیته چندین جلسه ی سالیانه دارد كه گزارش های بسیاری در ان ها ارایه می شود. كمیته ی علمی و فنی جهت رفع مشكلات علمی و ایجاد تسهیلات فنی در استفاده از فضا ایجاد گردیده است. كمیته ی فرعی حقوقی نیز به مسایل حقوقی می پردازد و پیشنهاد هایی برای حل این مسئله های ارایه می دهد. این پیشنهاد ها به كمیته ی اصلی تسلیم می شود و در آن جا به اتفاق در این باره تصمیم گیری می شود. نتایج حاصل به مجمع عمومی سازمان ملل متحد ارایه می گردد. گاهی ممكن است رسیدن به اتفاق نظر درباره ی برخی از مسایل چندین سال به طول بیانجامد.
كاركرد كمیته های كوپیوس
كمیته ی اصلی كوپیوس كه در بالا از آن نام بردیم جهت مدیریت فعالیت های زیر كار خود را آغاز نمود.
الف – بررسی فعالیت ها و كنترل منابع فضایی
ب – بررسی وضعیت هیئت های نمایندگی و دیگر هیئت های بین المللی كه گزارش فعالیت های خود را به مجمع عمومی ارائه می كنند.
پ – تقویت دسترسی به اطلاعات مرتبط با فضا
ت – همكاری بین المللی و تهیه ی گزارش در این باره كه نشان از پذیرش تعهدات بین المللی داشته باشد
ث – تهیه ی امكانات فنی برای كشورهای عضو واحد ها نهاد ها موسسه ها و سازمان های بین المللی
ج – جلب حمایت برای ظرفیت سازی در كشورهای در حال توسعه از طریق مراكز منطقه ای برای علوم فضایی
زیر كمیته حقوقی كوپیوس نیز مسایل مختلفی را بررسی كرده است كه از جمله مهم ترین آن ها می توان به موارد زیر اشاره نمود :
الف – تعریف فضای ماورای جو
ب – ویژه گی و منافع مدار زمین آهنگ و توجه به راه كارها و ابزار های گوناگون برای استفاده از آن بدون هرگونه تبعیض و پایمال شدن حقوق دیگران
پ – بررسی و تجدید نظر در اصول مرتبط با استفاده از منابع انرژی هسته ای در فضای ماورای جو
ت – رویه ی دولت ها و سازمان های بین المللی در ثبت اشیای فضایی
همچنین مسایل مختلف مربوط به استفاده از ماهواره ها همواره در دستور كار این زیر كمیته بوده است و تا كنون موافقت نامه های بین المللی بسیاری در این باره به تصویب رسیده است.
در زیر كمیته علمی و فنی كوپیوس نیز به مسایل مهمی توجه شده كه از جمله ی آنها می توان به موارد زیر اشاره نمود :
الف – جلب حمایت برای توانمند ساختن كشورهای در حال توسعه از طریق مراكز منطقه ای برای آموزش علوم و فناوری های فضایی تحت حمایت سازمان ملل متحد.
ب – تقویت برنامه های دوستانه ی بلند مدت برای پروژه های هوافضایی
در واقع كمیته ی علمی و فنی درصدد آموزش علوم فضایی از طریق برنامه های بلند مدت و میان مدت و فضار به دولت های عضو برای فراهم ساختن فرصت های مربوطه میباشد. جمهوری اسلامی ایران نیز به همراه 63 كشور دیگر عضو این كمیته ی فرعی می باشد.
مبانی معاهده های بین المللی درباره فضا
از زمان تشكیل كوپیوس پنج معاهده ی بین المللی به تصویب رسیده است كه به عنوان زیربنای حقوق بین المل هوا فضایی مطرح هستند. اصول كلی این معاهده ها عدم تملیك بر فضای ماورای جو , عدم استفاده ی نظامی از فضا , آزادی اكتشافات و تحقیقات علمی فضایی جبران خسارات ناشی از پرتاب اشیای فضایی , نجات فضانور دان و بازگرداندن آنها و تجهیزات شان به كشور پرتاب كننده , حفظ محیط زیست در زمین و فضا , ثبت فعالیت های فضایی و .... می باشند.
در تمامی این معاهدات تاكید بسیاری بر عمومی بودن استفاده از فضای ماورای جو در جهت افزایش رفاه تمامی كشورها شده است. با افزایش همكاری ها و توافقات بین المللی و اجرای اصول كلی حقوق بین المللی و رعایت استاندارد هامی توان به امن بودن استفاده ی علمی از فضا و بهره برداری از آن امیدوار بود.
جمهوری اسلامی ایران با تاكید بر اعتبار بخشی به این معاهدات و تقویت قوانین موجود برای استفاده ی صلح آمیز از فضای ماورای جو اهمیت بسیار قائل است و تاكنون دو معاهده ی 1972 و 1968 را امضا كرده , به تصویب مجلس شوارای اسلامی رسانده و معاهده 1967 و 1976 را نیز امضا نموده است.
منبع: آسمان پارس
نویسنده:سعید محمدی جوینی
