اولین عكاس حرفه‌ای پرتره

آقا رضا عکاسباشی

آقا رضا اقبال السلطنه،عکاسپاشی ناصر الدین شاه و نخستین عکاس حرفه‏ای در ایران،فرزند جدید الاسلام معروف به پیشخدمت سلام و برادر میرزا علی نقی حکیم الممالک،پزشک‏مخصوص ناصر الدین شاه بود.

او در سال 1259 ه.ق به دنیا آمد و در آغاز از غلام بچه‏ها و پیشخدمت‏های شاه بود و به جهت‏هوش و استعدادی که داشت مورد توجه ناصر الدین شاه قرار گرفت.

در سال 1280 ه.ق آقارضا پیشخدمت از موسیر کارلیان فرانسوی فن عکاسی را آموخت و در این‏فن به درجه کمال رسید و توسط ناصر الدین شاه ملقب به عکاسباشی شد و در همان سال از سفر ناصر الدین شاه به شهرستانک،لار،نور و کجور عکس‏هایی تهیه کرد که سی و دو عکس از این‏مجموعه در آلبومخانه کاخ گلستان موجود است.

او در نخستین سفر ناصر الدین شاه به خراسان که از 15 ذیحجه‏سال 1283 تا 23 جمادی الاول 1284 انجام گرفت،جزء ملتزمان‏رکاب بود و از بناها و اشخاص در بین راه عکاسی کرد و بدین‏ترتیب او را می‏توان اولین عکاس خبرنگار ایران دانست و در همین سفرنامه بود که از حاج ملاهادی سبزواری نیز عکاسی کرد.از این پس آقا رضا در بسیاری از سفرها در رکاب شاه بود و از اردوگاه‏ها و شکارگاه‏ها قصبه‏ها،روستاها و...عکاسی می‏کرد.

آقا رضا اقبال السلطنه در دهم جمادی الثانی سال 1307 ه.ق در 48 سالگی به مرگ ناگهانی در باغ‏شخصی خود واقع در آجودانیه شمران فوت کرد.

درباره مرگ او نظرات مختلفی وجود دارد که از جمله«محمدعلی بامداد»در شرح رجال ایران‏چنین نوشته است:

«و معروف شد که ناصر الدین شاه به وسیله حاجب الدوله خود«حاج حسینعلی خان دولو»با قهوه سمی یا به اصطلاح آن زمان«قهوه قجری»او را مسموم کرده است و می‏گویند علت‏مسمومیت‏اش هم این شد که فروغ الدوله ملکه ایران،دختر ناصر الدین شاه و زن علیخان‏ظهیر الدوله،خاطرخواه او بود و غالبا با او معاشقه و مراوده داشت.ناصر الدین شاه به وسیله‏ظهیر الدوله داماد خود از قضیه آگاه شد و دستور داد که او را مسموم نمایند.»

به هر ترتیب وی نخستین عکاس حرفه ای در ایران است.

دید عكاسی آقارضا متأثر از استادش كارلهیان بود و هر دو به عكاسی پرتره گرایش داشتند. اما سبك خاص عكاسی آقارضا، مستقل و به دور از عرف رایج عكاسی درباری ایران آن سال‌هاست. این سبك عكاسی پرتره با دیدگاه واقع‌گرایانه مستند اجتماعی، نمایانگر حرفه‌ها و طبقات اجتماعی ایران است.

عكس‌های عمله گچ‌كار باغ طهران، كارگر ساختمان با بیل و چهارپایه، ابوالحسن‌خان قوشچی، كربلایی كاظم‌خان ملا، حاجی میرزا بیك فراش و اسقف ناشناس بهترین دلیل برای این مدعا هستند.

بعدها در اوایل قرن بیستم نظیر این‌گونه عكس‌ها یعنی پرتره حرفه‌های اجتماعی در آثار یكی از عكاسان مطرح و معروف كشور آلمان به نام آگوست ساندر (1964- 1876) مطرح شد.

در این نوع عكاسی پرتره، بازسازی واقع‌گرایانه چهره كه خصوصیات شخص را آشكار می‌سازد، هدف اصلی است. این‌گونه عكس‌ها تابع عقاید مرسوم و كلیشه‌ای عكاسی پرتره آن دوران نیستند و عموماً از یك پس زمینه خاكستری، سفید یا سیاه (خنثی) در پشت موضوع بهره می‌برند.

آقارضا فرزند آقا اسماعیل جدیدالاسلام و نوه ملابابا كلیم اصفهانی به سال 1259 ه ‍ . ق متولد شد. شهر محل تولد آقارضا نامعلوم بود و در مأخذ موجود، به آن اشاره‌ای نشده است.

ملابابا كلیم از یهودیان ساكن اصفهان بود. پدر آقارضا پس از قبول اسلام لقب جدید‌الاسلام گرفت. این خاندان از زمان پدر آقارضا با دودمان قاجار ارتباط نزدیك داشتند. آقا اسماعیل جدیدالاسلام در كودكی پیشخدمت فتحعلیشاه و سپس پیشخدمت‌باشی محمدشاه قاجار و بعداً ناصرالدین‌شاه می‌شود.

آقارضا از كودكی با محیط دربار ناصری آشنا و جزو غلام‌بچه‌های درباری بود و بعدها پیشخدمت مخصوص ناصرالدین شاه شد.

بیشتر اطلاعات در خصوص آقارضا مرهون اعتمادالسلطنه در كتاب‌های الماثر و الاثار، مرآت‌البلدان ناصری و روزنامه خاطرات وی است .

آقارضا پس از سال 1275 قمری حسب امر و علاقه ناصرالدین شاه، زیر نظر فرانسیس كارلهیان عكاس فرانسوی كه به تهران آمده بود، به آموختن فنون عكاسی پرداخت و چون در این فن مهارت یافت، طی فرمان ناصرالدین شاه در 1280 قمری ملقب به «عكاس‌باشی» شد.

اقدام بعدی ناصرالدین شاه برای گسترش عكاسی آن بود كه در كاخ گلستان ساختمانی را برای فعالیت‌های هنری و فنی آقارضا اختصاص دهد.

آقارضا عكاس‌باشی اولین ایرانی بود كه از بقاع متبركه همچون حرم و بارگاه قدسی حضرت رضا (ع) در مشهد مقدس عكاسی كرد. وی چند ماه قبل از سفر به عتبات عالیات (كه از 25 جمادی‌الثانی تا ذی‌الحجه 1287 صورت پذیرفت) عباسعلی بیك شاگرد خویش را روانه آنجا ساخت تا از آثار و ابنیه آن مكان و بین راه عكس بگیرد.

آقارضا پس از بازگشت عباسعلی بیك، شیشه‌های عكاسی دستمایه سفر را شخصاً چاپ كرده، آلبوم ساخت و به مهد علیا مادرشاه تقدیم كرد. بنابراین نبایستی عكاسان این دو سفر را یكی فرض كرد. آلبوم‌های شماره 38 و 168 كاخ گلستان رهاورد سفری است كه آقارضا به همراه شاه به كربلا داشته و آلبوم دیگر به شماره 293 كه 101 عكس دارد، حاصل سفر عباسعلی بیك به آن خطه است. اما عكس‌های هر دو سفر توسط آقارضا عكاس‌باشی چاپ شده‌اند.

آقارضا در سفر نخستین ناصرالدین شاه به فرنگستان در 1290 ه ‍ . ق جزو همراهان بود. به عقیده یحیی ذکا آقارضا ضمن سفر به كشورهای گوناگون از مناظر و همراهان شاه عكس‌های فراوان گرفته،اما سندی برای این ادعا ارائه نشده است.

آقارضا بر اثر استعداد ذاتی و هوش و درایت خویش، مراحل ترقی را یك به یك طی كرد، و در سال‌های آخر عمر كه كمتر به عكاسی اشتغال داشت به مناصب و مقام‌های مهم دولتی دیگر دست یافت: ریاست «اداره كل توپ‌های ممالك محروسه» در 1290، وزارت قورخانه در 1301 و مدیریت اداره‌های باروت‌كوبی، شوره‌پزی و گوگردسازی در 1302 بر عهده وی نهاده شده بود. در همین سال والاترین لقب درباری یعنی اقبال‌السلطنه از سوی شاه به او واگذار شد. القابی كه پسوند «سلطنه» دارند، شاخص‌ترین القاب دوره ناصری هستند .

تكنیك‌ عکاسی آقارضا

عکس هایی که آقا رضا در دربار ناصری گرفته به روش کلودیون تر انجام پذیرفته است.

فكتی ایتالیایی اولین بار با روش كلودیون‌تر را به سال 68 ـ1267 ق به ایران می‌آورد.

فرانسوا كارلهیان فرانسوی از اواخر سال 1274 ق كه به ایران آمد این روش را در ایران آموزش داده، شایع ساخت   آقارضا عكاس‌باشی از اولین شاگردان كارلهیان بود و با روش عكاسی بر روی شیشه كلودیون‌تر آشنایی پیدا كرد هنگامی كه آقارضا به روش كلودیون‌تر عكاسی می‌‌كرد 17 ساله بود.

دست‌نوشته‌های ناصرالدین‌شاه در مورد شیوه كلودیون‌تر كه از روی نسخه متعلق به آقارضا عكاس‌باشی نوشته بهترین گواه است.

مجله هنرهای تجسمی/ دکتر محمد ستاری

دوهفته نامه تندیس/ نوشته مینا فشنگ چی