موسیقی مذهبی در کشورهای اسلامی

مورخان موسیقی، زمان پیدایش نوحه خوانی را به اواخر دوران صفوی و اوایل دوره قاجار نسبت می دهند زیرا در این دوران بود كه موسیقی عاشورایی شكوفا شد.

به علت نبود آلات موسیقی بدین شكل امروزی، همه مسوولیت های اجرایی بر عهده نوحه خوان بود كه تكنیك بالای اجرایی و اشراف به موسیقی ردیف دستگاهی را می طلبید.

نوحه خوانی به علت اهمیت در آن دوران تاریخی همچون دیگر فرم های مذهبی موجب شد كه بخشی از موسیقی ایرانی كه دستاورد سال ها دگرگونی بود از گزند حوادث محفوظ بماند.

نوحه خوانی در نقاط مختلف ایران شكل های متفاوتی دارد كه از نوع گویش و آواهای فولكلر هر منطقه متاثر است و به خاطر چند اقلیمی بودن سرزمین ایران، شكل های متنوعی را از این فرم موسیقی مذهبی موجود است.

از لحاظ مضمون، نوحه خوانی نیز همچون دیگر فرم های موسیقی مذهبی عاشورایی به روایت شهادت امام حسین(ع) و یاران وفای ایشان در كربلا می پردازد با این تفاوت كه ریتم نقش مهمتری از شعر در آن ایفا می كند.

نوحه خوانی از لحاظ فرم بر پایه ریتم استوار است و در بین مكاتب موسیقی دستگاهی بیشترین شباهت را به تصنیف موسیقی ایرانی دارد، اما به علت نداشتن اشراف نوحه خوان ای امروزی به موسیقی ردیف دستگاهی، با گذر زمان روز به روز كیفیت موسیقایی خود را از دست می دهد.

ریتم بیشترین نقش را در نوحه دارد، زیرا این فرم از موسیقی برای سینه زنی و زنجیر زنی مورد توجه است و برای این نوع از عزاداری وجود ضرب آهنگ امری مهم است.

نقش مهم ریتم در نوحه این قابلیت را به مداحان می دهد كه از ریتم های مختلف برای نوحه خوانی استفاده كنند كه می توان از این بین به ریتم های 2 ضربی و 3 ضربی اشاره كرد كه برگرفته از میزان های 8/6 و 4/2 است و ریشه در ادوار ادبیات كهن این سرزمین دارد.

در بخش ملودیك نوحه، معمولا دستگاههای همایون، نوا، چهارگاه، شور و آواز ابوعطا، افشاری و دشتی مورد استفاده قرار می گیرد كه می توان از این بین به 'سلیم موذن زاده' مداح آذری اهل بیت اشاره كرد كه با پایبندی به دستاوردهای موسیقی دستگاهی، آثار جاودانی خلق كرده است.

سطحی گرایی و نبود ریشه های غنی موسیقی خطری است كه اكنون این نوع موسیقی مذهبی را كه نقش بسزایی در شناساندن فرهنگ عاشورایی ایفا كرده، تهدید می كند.

دین مبین اسلام بخاطر ایجاد برادری، برابری و استفاده از حقوق مساوی برای تمامی اقشار جامعه آن زمان، موجب شد هنر و بویژه موسیقی از سیطره درباریان و قشر سطح بالای جامعه بیرون آید و مردم عادی نیز به آن بپردازند.

ویژگی هنر اسلامی سادگی و بی آلایش بودن آن بود و تمام ساختار یك اثر فقط به یك نقطه یگانه ختم می شد. برای مثال با نگاه به یك اثر معماری اوایل قرن اول هجری، می توان دریافت همه چیز در جهان هستی فانی و فقط خدای یگانه ماندگار و باقی است.

'بربط' اصلی ترین ساز ایرانی آن زمان بود كه می توان با بررسی اشعار بزرگانی همچون حاف1 مولانا و مكتوبات به جای مانده در داستان های 'هزار ویك شب' به اثبات این موضوع رسید.

مورخان، موسیقی ایران را یكی از ریشه های اصلی هنر آندولس دانسته و علت این امر را مهاجرت و یا تبعید موسیقدانان و هنرمندان ایرانی آن زمان عنوان می كنند.

با نبود رسانه ها به شكل امروزی، مهمترین عامل برای تاثیر در فرهنگ و هنر یك منطقه برخورداری از قدرت سیاسی، نظامی و داشتن پشتوانه غنی فرهنگی بود كه ایران آن زمان با داشتن تمامی ظرفیت های لازم، خود را بعنوان یكی از پایه گذاران هنر نوپای اسلامی معرفی كرد.

'فارابی' و 'ابوعلی سینا' از جمله دانشمندان ایرانی در عصر رنسانس اسلامی بودند كه در زمینه موسیقی رساله هایی تدوین كردند كه می توان آن را دستمایه موسیقی غربی حال حاضر برشمرد.

اكنون با گذشت زمان و فرازو نشیب های اجتماعی و فرهنگی، موسیقی ایران به عنوان یكی از اركان مهم موسیقایی منطقه خود را معرفی كرده است.

مكاتب ردیف دستگاهی در كنار موسیقی مقامی و فولكلور سبب شده كه ایران غنی ترین موسیقی را در بخش ملودیك نه تنها در خاور میانه بلكه در آسیا دارا باشد.

تراكیه، امپرتوری ایران را به روم وصل می كرد و به موجب آن مورد توجه قدرت های سیاسی آن زمان بود، اما فقط این نبود، قرار گرفتن در دورازه تجاری بین غرب و شرق نیز به اهمیت این منطقه برای امپراتوری ها می افزود.

هر روز بازرگانان از نقاط مختلف به تراكیه می آمدند، در كنار بازار گرم برده فروشی آن زمان، ابریشم شرقی را در قبال نقره غرب معامله می كردند.

چند فرهنگی بودن این منطقه، موجب بوجود آمدن موسیقی با الحان مختلف با وفاداری به ریشه های گذشته خود شد.

از این بین می توان به موسیقی مذهبی كردهای تركیه، موسیقی درباری و موسیقی مردمی كه متاثر از موسیقی یونانی است اشاره كرد.

'قانون' یكی از سازهای اصلی این منطقه است كه مورخان بر این عقیده اند كه 'قانون' نمونه تكامل یافته 'هارپ' یونانی در گذر زمان است.

'باقلاما' به عنوان ساز ملی تركیه، نقش اصلی را در رپرتوار سنتی این موسیقی ایفا می كند و تمام ردیف های موسیقی برمبنای این ساز تدوین شده اند.

از دیگر سازهای مهم این منطقه می شود از 'لیرا'، 'عود'، 'بندیر' و 'دهل' نام برد كه نشان می دهد موسیقی امروزی تركیه تمام ریشه های موسیقی منطقه را در خود جای داده است.

از رود نیل می توان به عنوان منشاء اصلی تمدن مصر یاد كرد كه تمامی باورهای اساطیری مردم این سرزمین را نیز در خود جای داده است.

با گسترش مسیحیت در سرزمین هایی همچون مصر مسیحیت برای گرایش مردم به دین، از شكوه هنر به عنوان وسیله ای برای جذب عوام جامعه استفاده كرد كه نقاشی های از بهشت و لحظه تولد حضرت عیسی(ع) در كلیساها این موضوع را تصدیق می كند.

ظهور اسلام موجب نگرش متفاوت مردم به دین شد، زیرا دیگر در هنر اسلامی خبری از شكوه و عظمت نگاه مسیحی نبود و تمام نشانه ها با ساده ترین نوع بیان فقط به یگانگی خالق اشاره می كردند.

موسیقی مصر در این دوره تاثیر بسیاری از اعراب بادیه نشین گرفت و سازهایی همچون 'دف' و 'دمام' جای چنگ های باستانی را گرفت.

'بربط' ایرانی با ورود به فرهنگ اعراب و بعد به مصر، به عود تبدیل شد كه اكنون به عنوان یكی از اصلی ترین سازهای فرهنگ عربی شناخته شده است.

از این میان می توان به 'نشیط فارسی' و 'ابراهیم موصلی' ذو موسیقدان ایرانی اشاره كرد كه با دستاوردهای موسیقی ایرانی، موسیقی عربی را پایه گذاری كردند.

به علت قدرت سیاسی و فرهنگی مصر در اوایل دوره اسلامی فرهنگ، آندولس بیشترین تاثیر خود را از این سرزمین گرفت.

با وجود استعمار كشورهایی همچون فرانسه، هنر و فرهنگ مصر پایدار ماند و نقش مهمی در تعالی هنر اسلامی ایفا كرد.

از سازهای مهم این منطقه می توان به 'عود'، 'قانون'، 'دف' و 'دمام' اشاره كرد.

اكنون دانشگاه های موسیقی مصر به عنوان یكی از برجسته ترین مراكز تحصیل در مكاتب موسیقی عربی شناخته شده و فعالیت می كنند.

ایرنا