تبیان، دستیار زندگی
شرح ابن ابی الحدید از حیث بیان زیبائی های ادبی نهج البلاغه و ذکر مسائل تاریخی از اهمیت ویژه ای برخوردار است . هرچند این شرح به زبان عربی نگاشته شده، اما چند ترجمه از آن به زبان فارسی دیده می‌شود .
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

از شرح ابن ابی الحدید چه می دانید ؟


شرح ابن ابی الحدید، علی رغم استقبال فراوان، مورد نقدهای متعدد و جدی، عمدتا از سوی منتقدان شیعی، نیز قرار گرفته است .


نهج البلاغه

نگارش شرح نهج البلاغه از سوی عزالدین ابی حامد عبدالحمیدبن هبة الله المدائنی مشهور به ابن ابی الحدید (1) (656- 586 ه . ق) تحولی اساسی در نگارش شروح نهج البلاغه تلقی می‌گردد . زیرا وی علاوه بر این که بر ادب عرب تسلط وافر داشته و اشعاری نیکو نیز سروده، بر تاریخ فقه، و کلام نیز احاطه داشته است . از این رو شرح وی در طی قرون و اعصار گذشته همواره موردتوجه علاقمندان کلام مولی علیه السلام بوده است . (2) ضمن این که وی ظاهرا نخستین شارح غیرشیعی نهج البلاغه نیز هست . شرح ابن ابی الحدید از حیث بیان زیبائی های ادبی نهج البلاغه و ذکر مسائل تاریخی از اهمیت ویژه ای برخوردار است . هرچند این شرح به زبان عربی نگاشته شده، اما چند ترجمه از آن به زبان فارسی دیده می‌شود .

از جمله شمس الدین محمدبن مراد - که ظاهرا از دانشمندان عصر صفوی است - آن را به پارسی برگردانده است . هرچند این ترجمه تاکنون به صورت خطی باقی مانده است . (3) ترجمه ای دیگر نیز با نام مظهر البینات اثر نصرالله تراب بن فتح الله دزفولی از این شرح وجود دارد که آن نیز مخطوط است . (4) گزیده ای از این شرح، در سالیان اخیر توسط استاد دکتر محمود مهدوی دامغانی به زبان فارسی شیوا و زیبا ترجمه و در چند مجلد از سوی انتشارات امیرکبیر منتشر شده است . علاوه بر ترجمه های یادشده، برخی نیز گزیده‌هایی از آن را به زبان اصلی کتاب - یعنی عربی - فراهم کرده‌اند .

از جمله می‌توان به این گزیده‌ها اشاره کرد: التقاط الدر رالنخب اثر محمدبن قنبر کورعلی مدنی کاظمی، (5) الدرالنضید اثر فخرالدین عبدالله بن المویدبالله (6) و مختصر شرح ابن ابی الحدید اثر سلطان محمودبن غلامعلی طبسی مشهدی (م 1097 ه . ق). (7)

با این همه، شرح ابن ابی الحدید، علی رغم استقبال فراوان، مورد نقدهای متعدد و جدی، عمدتا از سوی منتقدان شیعی، نیز قرار گرفته است . از جمله می‌توان به نقد احمدبن طاوس (م 673 ه . ق) با نام الروح فی نقض ماابرمه ابن ابی الحدید، اشاره کرد . (8) شیخ یوسف بحرانی (م 1186 ه . ق) هم انتقادات خود را بر این اثر سلاسل الحدید لتقیید ابن ابی الحدید، نامیده است . (9)

ابن ابی الحدید گاه چنان در نقل حوادث تاریخی راه افراط را در پیش می‌گیرد که می‌توان تاریخ ابن ابی الحدید را از شرح نهج البلاغه وی بسان کتابی مستقل استخراج کرد . و گاه در پاره ای موارد اصلا اشاره ای به حادثه تاریخی نمی‌کند

کتاب دیگری با نام سلاسل الحدید فی رد ابن ابی الحدید اثر مصطفی بن محمدامین (م 1331) دیده می‌شود . (10) از دیگر نقدها می‌توان به الرد علی ابن ابی الحدید اثر شیخ علی بن حسن بلادی بحرانی (م 1340)، (11) الشهاب العتید علی شرح ابن ابی الحدید، نگاشته شیخ عبدالنبی عراقی، (12) والرد علی ابن ابی الحدید اثر شیخ طالب حیدر اشاره کرد . (13)

ابن ابی الحدید این اثر را در بیست جزء و به نام ابن علقمی وزیری تالیف کرد . وی نگارش این شرح را در اول رجب 644 هجری آغاز و در پایان صفر 649 تمام کرد . او در پایان کتاب خود می‌نویسد . تدوین این اثر چهار سال و هشت ماه طول کشید که برابر است با مدت خلافت حضرت علی علیه السلام . به گزارش هندوشاه به پاس نگارش این اثر هدایایی گران قیمت از سوی ابن علقمی به او اهدا شد .

اهمیت شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، با چشم پوشی از نقاط ضعف عقیدتی، عمدتا در گزارش‌های مفصل تاریخی است . او در تدوین این گزارش‌ها علاوه بر استفاده از منابع مشهوری چون اغانی ابی الفرج اصفهانی، سیره ابن هشام و تاریخ طبری، از برخی منابع نادر استفاده کرده که امروزه از میان رفته یا در دسترس قرار ندارند .

با این همه ابن ابی الحدید گاه چنان در نقل حوادث تاریخی راه افراط را در پیش می‌گیرد که می‌توان تاریخ ابن ابی الحدید را از شرح نهج البلاغه وی بسان کتابی مستقل استخراج کرد . و گاه در پاره ای موارد اصلا اشاره ای به حادثه تاریخی نمی‌کند .

درمورد مباحث ادبی نیز این افراط و تفریط گاه به چشم می‌خورد . در برخی موارد نیز اشتباهات چشمگیری دیده می‌شود . برای نمونه وی خطبه 39 را به حادثه غارت نعمانی نسبت می‌دهد، درحالی که این خطبه به مناسبت کشته شدن محمدبن ابی بکر ایراد شده است . نیز خطبه 29 را به حادثه غارت ضحاک نسبت می‌دهد، درحالی که مربوط به داستان معاویه است . (14) از دیگر مواردی که درباره شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید گفته شده، عدم رعایت مناسبت نقل مطالب در بسیاری از موارد است، هرچند که بسیاری از این مطالب دارای اهمیت هستند . (15)

پی نوشت ها :

1) در مورد وی بنگرید به: ابن کثیر، البدایة والنهایة ج 13 ص 119; مقریزی، السلوک ج 1، ص 407; ابن شاکر، فوات الوفیات ج 1، ص 248 .

2) در مورد این شرح بنگرید به: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 2، ص 620 .

3) فهرست کتابخانه ملی، ج 4 ص 360 .

4) فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 2 ص 253 .

5) آغا بزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج 2 ص 87 .

6) همان، ج 13 ص 134 .

7) همان، ج 14، ص 126 .

8) عبدالزهرا خطیب، مصادر نهج البلاغه، ج 1 ص 218 .

9) تهرانی، همان، ج 12 ص 210 .

10) خطیب، همان، ج 1 ص 220 .

11) همان، ج 1 ص 219 .

12) تهرانی، همان، ج 14 ص 255 .

13) خطیب، همان، ج 1 ص 220 .

14) گزارشی از این اشتباهات را می‌توان در فصل‌های 34 و 60 بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه ملاحظه کرد .

15) در رابطه با شرح ابن ابی الحدید، نوشته آقای صادق حسن زاده مراغی، چاپ شده در کتاب نهج البلاغه از منظر فرزانگان صص 187- 212 مراجعه شود .

فرآوری : زهرا اجلال

بخش نهج البلاغه تبیان


منبع :

فصلنامه قبسات، شماره 19، بروجردی، مصطفی

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.