چگونه گناه و خطا را تضعیف کنیم؟

پاسداری از عزت نفس

برای سازندگی و بالندگی انسان، عزت نفس او را باید پاس داشت. آبروی انسان بزرگ‌ترین سرمایه انسانی و پشتوانه حفظ او از سقوط به پرتگاه گناه و تباهی است. امام علی (علیه السلام) می‌فرماید: "من کرُمت علیه نفسه هانت علیه شهواتهُ" (1) ؛ آنکه برای خویش ارزش قایل باشد، گناهان و شهوات برای او کوچک و حقیر خواهند شد.

این پیام ارزشمند تربیتی و روانی گویای این حقیقت است که به نسبت تحقیر انسان، زمینه بزهکاری در او رشد می‌کند و به همان نسبت که شخص ارزشمند، عزت نفس و کرامت وجودی پیدا کند از بزهکاری و ارتکاب جرم و گناه فاصله می‌گیرد. به جاست نمونه ایی از سیره رفتاری امیر المؤمنین (علیه السلام) که بیانگر این حقیقت است مطرح کنیم :

"امیرالمؤمنین (علیه السلام) پنج وسق (ظاهراً وسق به معنی مجمعه یا سینی است) خرما از باغ بغیبغه برای یک نفر فرستاد. در هنگام ارسال خرما کسی نزد آن بزرگوار نشسته بود. گفت: یا علی فلانی از شما سؤال نکرده بود (درخواستی نداشته) چرا این خرما را می‌فرستی؟ امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: خداوند امثال تو را در مؤمنین زیاد نکند من می‌دهم تو بخل می‌ورزی؟! اگر این خرماها را پس از سؤال برای آن شخص می‌فرستادم در مقابل قیمتی مبادله می‌کردم. زیرا بعد از سؤال مجبور بود آبروی خود را در معرض مبادله بگذارد." (2)

آثار حفظ حریم عزت دیگران

پاسداری از حریم عزت دیگران، پاسداری از خوبی‌ها و زیبایی‌های معنوی و اخلاقی است. کسی که حریم می‌شکند، برای شکستن مرزها و حرمت‌ها و آلوده شدن آماده می‌شود و آن که نزد دیگران برای خویش احترام و ارزش احساس می‌کند دست کم برای حفظ همین احترام و آبرو از ارتکاب گناه و لغزش می پرهیزد .

خداوند نیز به عزت نفس مؤمن توجه خاص دارد و می‌فرماید:

" یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَقُولُواْ رَاعِنَا " (3) خداوند از گفتن کلمه "راعنا" – رعایت حال ما کن – منع کرده زیرا با گفتن این کلام مؤمن خود را شکسته و تحقیر نموده و به آبروی خود لطمه وارد کرده و آبرو، آبی نیست که بتوان به جوی باز گرداند.

رد پای تحقیرها و توهین‌ها را می‌توان در انگیزه سقوط‌های اخلاقی و رفتاری پیدا کرد. وقتی کسی برای خویش ارزش اعتباری قایل نباشد برای هر جرم و جنایتی آماده می‌شود. در خانواده‌های از هم گسیخته و طلاق این کودکان هستند که قربانیان این تحقیرها و شکست های شخصیتی می‌شوند. گاهی افت و یا شکست تحصیلی نیز حاصل این رفتارها می‌باشد. بعضاً تکرار این حقارت‌ها ، زمینه را برای پذیرش تحقیر و احیاناً تقویت آن به وسیله خود فرد را فراهم می‌کند.

رفتارهای پسندیده و سازنده

مطالعه سیره و رفتار عملی بزرگان ما و اهل بیت علیهم السلام گویای این ویژگی است که با شخصیت بخشیدن، حفظ کرامت و عزت نفس، به سازندگی و شکوفایی اندیشه یاران می‌پرداختند. در زندگی خانوادگی نیز همین امر به تکامل و تعادل رفتاری افراد کمک می‌کند. اغماض و چشم پوشی از خطاها، تأیید رفتارهای مثبت، بیان نقطه ضعف‌ها در یک فضای دوستانه بدون حضور دیگران، احترام گذاشتن به یکدیگر، تشویق و .... همه و همه از نمونه‌های رفتارهای پسندیده و سازنده‌ای هستند که در سیره و منش بزرگان ما بارز است.

آیا مجموعه این رفتارها و سیرت‌ها به پرورش روح و کرامت و عزت نفس افراد منجر نمی‌شود؟ آیا در مجلسی که به کودکان احترام گذاشته می‌شود و سایه مهر و عاطفه پدری برسر آنان است جایی برای خود ناباوری کودکان باقی می‌ماند؟ آیا چیزی به اسم عقده و گره روانی یافت می‌شود؟

ره آورد کرامت انسانی

ره آورد عزت نفس و کرامت انسانی در نگاه امیرالمؤمنین علیه السلام از نظر تربیتی بسیار تأمل برانگیز و دقیق است.

الف) گناه و بزهکاری را خوار و حقیر می‌سازد. "من کَرُمَت علیه نفسه لم یُهنها بالمعصیه" (4) ؛ آنکه برای خویش شخصیت قایل باشد خود را با گناه حقیر و بی مقدار نمی‌سازد.

ب) کرامت نفس، دشمن و لجاجت و رویارویی با مردم را کاهش می‌دهد. "من کرمت نفسه قل شقاقة و خلافُه" (5) ؛ هر کس کرامت نفس داشته باشد، دشمنی و ستیز او با مردم کم می‌شود.

ج) عزت نفس، زمینه ساز خیرخواهی و تأثیر مثبت و سازنده در جامعه است. "مَن هانَت علیه نفسه فلا تَرجُ خیره" ؛ آنکه برای خویش شخصیت قایل نباشد، چندان به خیر او امیدی نیست.

برای کاهش گناه و بزهکاری، مهار کردن شعله‌های لجاجت و دشمنی و از بین بردن رفتارهای مفسده آمیز، باید به تقویت عزت نفس و کرامت انسانی پرداخت. چون تکریم و تجلیل از افراد خوب، دیگران را انگیزه‌ای جهت گام نهادن در این مسیر می‌گرداند. و در نتیجه ما شاهد فضایی سرشار از زیبایی‌ها و ارزش‌های متعالی در جامعه خواهیم بود.

پی نوشت ها:

1-نهج البلاغه، حکمت 441

2- فرازهایی جذاب و خواندنی از زندگی امام علی  (علیه السلام)، علامه محمد تقی جعفری، ج2 ص104

3- سوره بقره آیه 104

4- شرح غررالحکم و در رالکلم، ج3 ص357 جمال الدین محمد خوانساری

5- همان ص 432

6- شرح غررالحکم، ج5 ص443

مهناز وکیلی