راهکار عملی برای ترک عادات ناپسند
روز قیامت حضرت یوسف و حضرت مریم را به رخ گناهکارانی میکشند که در اثر جوانی و زیبایی ، عفت خود را از دست داده و به گناه آلوده شدهاند و به آنان میگویند: اگر زیبایی باعث انحراف بود، این دو بزرگوار هم باید آلوده میشدند. زیبایی «اقتضاء» میباشد، «علت تامه».
یک بحث قدیمی در میان دانشمندان و علمای اخلاق است که آیا اخلاق و صفات انسان قابل تغییر و اصلاح میباشد یا نه ؟ و اگر امکان اصلاح وجود دارد،همه آنها قابل تغییر هستند یا بعضی؟
آن چه که به طور مسلم از آیات نورانیه قرآن کریم و راهنماییها و دستورالعملهای معصومین(علیهم السلام) استفاده میشود؛ امکان تغییر، اصلاح و تهذیب صفات انسانی و حرکت بسوی کمالات و طهارت معنوی و پاکی از اخلاق رذیله، وجود دارد.
گرچه نفوس، مختلف میباشند، بعضی سریعتر و بعضی کند تر در مسیر کمال به حرکت میافتند. بعضی تمایل به شر و فساد در آنها کمتر و بعضی بیشتر است. اما اینها هرگز انسانرا از مرحله اختیار خارج نمیکند.
خداوند میفرماید: «قل کل یعمل علی شاکلته فربکم اعلم به من هو اهدی سبیلا» بگو ای پیامبر ، هرکس طبق شاکله و سریره خود عمل میکند، پس پروردگار شما داناتر است به کسی که هدایت یافتهاست.(اسرا 84)
حضرت علامه طباطبایی، در تفسیر این آیه شریفه، ظرائف و دقائقی را بیان فرموده و نکته را استفاده کردهاند که، میتوان گفت هیچ مفسری به آن اشاره نکرده است و آن مطلب اجمالا عبارت است از؛ امکان غلبه بر شاکلهها است.
شاکله از شِکال، مشتق است و آن عبارت است از ریسمان و زنجیری که حیوان را با آن میبندند تا از مکان خود خارج نشود. طبع و سجیه انسان را «شِکال» نامیدهاند، به جهت این که نمیگذارد انسان از نقطه ای به نقطه دیگر برود. کسی که شالکهاش بُخل است، نمیتواند از این منطقه بُخل خارج شده و وارد منطقه سخاوت شود. بالعکس، انسان سخاوتمند و جواد، محصور در منطقه جود و سخاوت است و همینطور سایر صفات. علامه میفرماید: این شاکلهها، اقتضائات میباشند نه علت تامه.
مثلا شخصی که قدش بلند است؛ دستش به میوه درخت مردم میرسد و میتواند دستش را بلند کند و میوه را بچیند،این اقتضا میباشد، ولی بلندی قد، هرگز او را مجبور به دزدی نمیکند و علت تامه این عمل نیست و نمیتواند عذر بیاورد که من چاره ای از دزدی نداشتم، چون قدم بلند بود!
روز قیامت حضرت یوسف و حضرت مریم را به رخ گناهکارانی میکشند که در اثر جوانی و زیبایی ، عفت خود را از دست داده و به گناه آلوده شدهاند و به آنان میگویند: اگر زیبایی باعث انحراف بود، این دو بزرگوار هم باید آلوده میشدند. زیبایی «اقتضاء» میباشد، «علت تامه».
غلبه بر اقتضائات مراتب دارد و هرکس میتواند بر شاکله اش غلبه کند. «بُعثت لأتمم مکارم الاخلاق» یعنی من آمدهام تا مردم بر شاکله های خویش غلبه نموده و اخلاق خود را اصلاح کنند.
نکاتی برای اجتناب از عادات ناپسند
برای اجتناب از امور ناپسندی که به آن عادت شده است به نکات زیر توجه کنید:
1- توجه به قبح و زشتی آن عادات از نظر عقل.
2- در نظر گرفتن کیفری که از نظر شرع بر آن مترتب گردیده است.
3- داشتن ارادهای محکم در جهت رفع آن عادات که نشانه همت بالا و بلند انسان در روی آوردن به فضایل و دوری از رذایل است.
4- استمداد از خداوند و دعا و نیایش که فرمود: اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود هیچ کدام به فضیلت و تزکیه روی نمیآوردید (و لو لا فضل الله علیکم و رحمته ما زکی منکم من احد ابدا ..).5- جایگزین سازی اعمال و عادات نیکو؛ مانند شرکت دائمی در نماز جماعت ،نماز شب ،زیارت اهل قبور و دعا.[برای آگاهی بیشتر ر . ک : «چهل حدیث امام» و «معراج السعاده».]
6- هرگاه نفسش او را وسوسه نمود بلافاصله از جا برخیزد و خود را چنان سرگرم عمل مثبتی نماید که اندیشه عمل زشت را از یاد ببرد. (مثلا به ورزش با دوستان خود بپردازد به مسجد و نماز جماعت یا دعا برود به دیدار دوستان یا نزدیکان خوب خود بشتابد به کارهای عادی زندگی؛ مانند خرید مایحتاج و ... بپردازد).
7- مطالعات خود را پیرامون معاد عذاب گناه و... افزون سازد.
8- از شرکت در محیطهای آلوده کننده و همنشینی با دوستان ناباب بپرهیزد.
9- عوامل تحریک کننده پیرامون خود را حتیالامکان از بین ببرد.
10- سعی کند هیچ گاه در تنهایی نماند.
11- همه روزه با خدای خود مشارطه کند که مرتکب گناه نشود و هم از او مدد جوید و شبانگاه به محاسبه اعمال خود بپردازد. پس اگر ترک گناه کرد خدا را سپاس گوید و باز مدد جوید و اگر خدای نخواسته خلاف کرد استغفار کند و تصمیم بگیرد که مجددا ترک کند.
12- عادات خوب را مانند شرکت دائمی در نماز جماعت و ... تقویت کند. چه با نفی عادات زشت راه کسب اعمال شایسته باز شده و در شعاع تکرار و تلقین و میل شدید به آنها عادات خوب در نفس ظهور فعلی پیدا خواهد کرد. امیرالمومنین(علیه السلام) فرموده است: «غیروا العادات تسهل علیکم الطاعات؛ عادات [زشت] را تغییر دهید پیروی از[فرمانهای] خدا بر شما آسان میشود»، [2شرح غرر، ج 4، ص 381] و «بغلبه العادات الوصول الی شرف المقامات؛ با غلبه و چیره شدن بر عادتهای [زشت]رسیدن به مقامات بلند آسان میشود»،[شرح غرر، ج 3، ص 229]
اما درباره تقویت اراده به عرضتان میرسانیم که تقویت اراده امری تدریجی است نه دفعی و مبارزهای مستمر و همیشگی میطلبد، بنابراین مطالعه دقیق و عمل به راهکارهای عملی ارائه شده میتواند راهنمای خوبی برای این امر باشد.
گام هایی برای حرکت
تقویت ایمان و اعتقاد قلبی و عشق الهی بر آیند تقوا و پرهیزگاری است. هم چنان که در بهاران نهال ناخشکیده شکوفه میزند تقوای الهی انجام واجبات ترک محرمات و تهذیب نفس نیز بوستان دل را خرم و سرسبز نگه میدارد و جوانه عشق الهی را در آن شکوفا میسازد. بنابراین درگام اول باید بر انجام واجبات و ترک گناهان استواری نمود و در گام دوم به پالودن نفس از رذایل و آراستن به فضایل پرداخت و حب دنیا و تعلقات دنیوی را از ژرفای ضمیر بیرون راند آن گاه دل کانون عشق خدا میشود و با اخراج شیطان نفسانیت و دنیاپرستی که خانه دل را غصب نموده صاحب خانه در آن لانه میگزیند.
فرآوری : زهرا اجلال
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
منابع :
نشریه نسیم وحی
پایگاه حوزه