تبیان، دستیار زندگی
در 24 فوریه 1739 مطابق با پنجم اسفند نبرد تاریخی کرنال میان نادرشاه افشار و محمدشاه فرمانروای گورگانی هند در گرفت که نتیجه آن پیروزی ایران و گسترش متصرفات امپراتوری افشاریان بود. در نوشته زیر، اشاره‌ای گذرا به فعالیت‌های نظامی و سیاسی نادر شاه از زمان سقو
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

عملیات جنگی نادر در ایران و هند


در 24 فوریه 1739 مطابق با پنجم اسفند نبرد تاریخی کرنال میان نادرشاه افشار و محمدشاه فرمانروای گورگانی هند در گرفت که نتیجه آن پیروزی ایران و گسترش متصرفات امپراتوری افشاریان بود. در نوشته زیر، اشاره‌ای گذرا به فعالیت‌های نظامی و سیاسی نادر شاه از زمان سقوط صفویان تا فتح هند دارد.

نادر شاه افشار

ندرقلی بیگ (نادر)، در 28 محرم سال 1110 قمری در میان طایفه افشار دیده به جهان گشود. افشاریان طایفه‌ای از تركمانان بودند كه از آذربایجان كوچ داده و در خراسان و مازندران مستقر شدند. ابیورد خاستگاه اصلی افشارهای ساكن خراسان بود و كشاورزی و دامداری، طریق معاش آنان. زندگی در دشت و كوه و جدال مداوم با ازبك‌ها و تركمانان شمالی از نادر جنگجویی ماهر ساخت. خدمت در دربار باباعلی بیگ كوسه احمدلو، حاكم ابیورد سبب شد كه نادر پله‌های ترقی را به سرعت طی کند و خیلی زود توانست مقام اشییك آقاسی‌گری دربار صفوی و مقام افسر بلند پایه را به دست آورد. با مرگ حاكم ابیورد در سال 1136 قمری زمام امور را در دست گرفت. شروع اهمیت نادر مقارن با حكومت ملك محمود سیستانی بر خراسان بود و در این زمان نادر پیشنهاد وی برای اتحاد را پذیرفت.

شاه طهماسب دوم صفوی كه سرداران خود را برای سركوب ملك محمود فرستاده بود، از آوازه نادر آگاه شد و این آغازی بود بر رابطه نادر و پادشاه صفوی‌. در این زمان نادر نام طهماسب قلی‌خان را بر خود نهاد. با حمایت و پشتیبانی نادر از سپاه شاه ‌طهماسب، سرانجام در سال 1139 قمری ملك ‌محمود پس از یك نبرد طولانی، تاج و تخت را واگذار کرد. این عملیات و پیروزی در آن بر شهرت نادر در مشهد افزود. نادر پس از سركوب این رقیب دیرینه، به سركوبی افاغنه ابدالی كه خراسان را میدان تاخت و تاز خود قرار داده بودند، پرداخت. در زمانی كه نادر با این گروه از افغان‌ها درگیر بود، گروه دیگر یعنی افاغنه غلجایی كه اصفهان را در تصرف داشتند، به سمت مشهد حركت کردند تا شاید بتوانند از غفلت و درگیری این فرمانده استفاده كرده و مشهد را نیز تصاحب كنند، اما نادر كه از جریان آگاه شده بود به سمت سپاه آنان حركت کرده و در كنار رودخانه مهماندوست دامغان با یكدیگر برخورد کردند كه در این میان نادر موفق شد در ششم ربیع‌الاول سال 1142 این فتنه را نیز دفع کند. افاغنه عقب‌نشینی کردند و در جنگ و گریز مجدداً در جلگه مورچه خورت از سردار افشار شكست خوردند.

شروع اهمیت نادر مقارن با حكومت ملك محمود سیستانی بر خراسان بود و در این زمان نادر پیشنهاد وی برای اتحاد را پذیرفت

نادر در ادامه به نبردهای خود در نقاط مختلف ادامه داد و سعی داشت تا فتنه اشرار و متعرضان را از كشور خنثی کند، این اقدامات شاه صفوی را نگران ساخت و این اندیشه را در ذهن وی قوت بخشید كه این سردار كار كشته قصد تصاحب تاج و تخت صفوی را دارد. از این رو بدون مشورت با نادر برای دفع خطر عثمانی به نقاط شمالی كشور تاخت و شكست وی در این نبرد باعث شد كه وی ملزم به انعقاد قراردادی 80 ماده‌ای شده و به موجب همین قرارداد جنوب ارس را به عثمانی واگذار کرد. اقدام مذكور، خشم نادر را برانگیخت و او را برای بر كناری پادشاه صفوی مصمم ساخت. در ربیع‌الاول سال 1148 بزرگان كشور را مجاب به این كار کرد و با عزل او، پسرش شاه عباس سوم به تخت صفوی تكیه زد و نادر كه هنوز خود را آماده برای پذیرش این مهم نمی‌دانست، به عنوان نایب ‌سلطنت خود را معرفی کرد، پس از این ماجرا نادر به لشكركشی‌های خود در كرمانشاه برای دفع عثمانی‌ها ادامه داد و پس از پیروزی با خبر شد كه نیروهای عصیانگر داخلی مانند محمدخان بلوچ شورش كرده‌اند كه نادر با توجه به آن شخصیت نظامی برجسته‌ای كه داشت، توانست بر این غائله نیز فائق آید.

اكنون زمان آن بود كه وی احساس ‌كند می‌تواند زمام امور را به دست گیرد. از این رو بزرگان، اعیان و رجال را جمع و اعلام كرد: «من آن چه حق كوشش بود بجا آوردم و مملكت را از تجاوز روس و عثمانی نجات دادم و متجاسران افغان را نیز به جای خود نشاندم، اكنون نیاز به استراحت دارم و از شما می‌خواهم كه طهماسب یا فرزندش عباس را كه هر دو زنده‌اند یا هر كس دیگری را كه مایلید به سلطنت انتخاب كنید.» این سخنان مخالفت بزرگان را برانگیخت و آنان بر پذیرش سلطنت از سوی نادر اصرار ورزیدند و سرانجام نادر سلطنت را پذیرفت و به طور رسمی در سال 1148 سلطنت افشاریه جایگزین حكومت متزلزل صفوی شد.

نادر شاه افشار

نادر شاه افشار جنگ و پیروزی‌های بسیاری را در كارنامه خود ثبت کرده است اما آنچه باعث شهرت بیشتر او شد، فتح هند بود. در زمانی كه نادر سعی داشت تا شورش شهرهایی مانند قندهار را از بین ببرد، دربار هند با حمایت از فراریان غلیجایی، روابط 2 كشور را تا مرز نابودی پیش برد. نادر برای بر طرف شدن این غائله علیمردان خان از سرداران بنام خود را عازم دهلی کرد تا علت تعلل دربار هند از انجام خواسته وی (عدم حمایت از فراریان غلجایی) را جویا شود، لكن محمد شاه (پادشاه هند) جوابی قانع كننده نداد. این تعلل، نادر را بر تصمیم خود استوارتر ساخت و حركت به سمت هند را آغاز کرد و در بین راه مناطق مختلف از جمله كابل، جلال‌آباد و ... را فتح کرد.

پیشاور پایگاهی بود كه نادر برای رسیدن به پایتخت هند‌ باید از آن عبور می‌کرد، پس از دستیابی به این شهر مدتی دستور توقف صادر کرد تا از اطراف آذوقه و علیق جمع‌آوری و در پیشاور یك مركز تداركاتی تشكیل دهند، در این شهر خبر تاسفبار مرگ ابراهیم‌خان ظهیرالدوله، برادر نادر به وی رسید. اخباری از این دست سردار فاتح ایران را نه‌ تنها دلسرد نکرد، بلکه وی را در رسیدن به هدف استوارتر ساخت. وی در ادامه از پیشاور به جانب لاهور عزیمت کرد.

در ادامه نادر موفق به تصاحب لاهور نیز شد. اخباری از این دست، علاوه بر هراساندن محمدشاه و دربار هند، موجب شد تا سپاه هند به مقابله سپاه نادر بروند و با قوایی در حدود 300 هزار نفر و 2 هزار فیل جنگی و 500 توپ، در جلگه (كرنال) واقع در 135 كیلومتری شمال دهلی و در محلی بین رودشاه فیض و جنگل تنكی اردو زند. سپاه نادر در این جنگ تنها 80 هزار نفر بود، اما در عوض قوای نادر شاه از حیث سلحشوری و جنگاوری و روحیه و انضباط بر دشمن برتری داشت و فرماندهی آن با سركردگانی بود كه همه نسبت به نادرشاه صمیمی و فداكار بودند و از فرامین پادشاه اطاعت می‌كردند. در صورتی كه سركردگان قوای هند با یکدیگر اختلاف داشتند و همین موضوع باعث سستی و تزلزل روحیه هندی‌ها می‌شد. نادر برای پیروزی بر دشمنی كه از چند برابر نیرو بهره‌مند بود، نیاز داشت تا از تدابیر و تكنیك‌های نظامی استفاده کند بدین صورت كه:

1ـ  چون از سستی و اختلاف بین سركردگان محمدشاه آگاه بود، شبانه فرماندهان خود را فرا‌ خواند و با بیان ضعف دشمن اعلام داشت به واسطه كینه‌ای كه قبایل مختلف هندی در طول مسیر از ما دارند. اگر شكست حاصل شود امیدی نیست كه بتوانیم به سلامت به ایران باز گردیم و در بین راه كشته خواهیم شد.

نادر شاه افشار جنگ و پیروزی‌های بسیاری را در كارنامه خود ثبت کرده است اما آنچه باعث شهرت بیشتر او شد، فتح هند بود

2-  طرح مانوری بر اساس اصل غافلگیری، سرعت و ضربت قوی بر نقطه ضعف دشمن در دستور کار نادر قرار گرفت.

در 15 ذیقعده سال 1151 بین دو سپاه، در منطقه كرنال نبرد آغاز شد. محمدشاه و سپاه هندیان آغازگران نبرد بودند و با سپاهیان فیل به سمت نادرشاه حمله آورد و نادر شترانی را آماده و بر پشت آنان بته‌های چوب قرارداد، سپس آن را آتش زده و در میان فیلان فرستاد و ناگهان فیل‌های هندی رم كردند و نادر با استفاده از این فرصت، فورا با سوارنظام خود، سپاه درهم ریخته هند رامورد هجوم قرار می‌دهند. بر اثر این حادثه ناگهانی، سپاه هندی طوری غافلگیر ‌شد كه از هر طرف رو به فرار گذاشت و محمدشاه در این نبرد زخمی شد. تمام توپخانه و فیل‌های جنگی و اسلحه و اثاثیه هندیان به تصرف قوای ایران در آمد. نادر روز 18 ذیقعده به شكرانه این فتح بزرگ، جشن با شكوهی در اردوگاه ایران برپا كرد. سرانجام محمدشاه، تسلیم نادر شد و روز اول ذیحجه به همراه یكدیگر وارد دهلی شدند. به گفته سرجان ملکم غنیمت حاصله از این نبرد، متجاوز از 70میلیون لیره بود که شامل الماس كوه نور و تخت طاووس نیز بود.

بخش تاریخ ایران و جهان تبیان


منبع :ایام