ترویج کتاب و کتابخوانی

ترویج کتاب و کتابخوانی از طریق رسانه‌های اجتماعی

فعالیت‌های ترویجی کتاب در عصر حاضر باید چه تفاوت‌هایی با زمان‌های گذشته داشته باشد؟ ویژگی‌های مخاطبان امروز که باید پیام‌ها را متناسب با آن‌ها تولید کنیم چیست؟ این مخاطبان چه تفاوت‌هایی با نسل‌های گذشته دارند؟ آیا می‌توان با همان ابزارهای گذشته به ترویج و ارائه پیام‌های مختلف به مخاطبان فعلی پرداخت؟

اما سؤالی که در این مقاله به دنبال طرح و پاسخگویی نسبی به آن هستیم، این است: نسل کنونی مخاطبان چه تفاوت‌هایی با نسل‌های گذشته دارد؟ اگر از دیدگاه جامعه‌شناختی این مخاطبان را بررسی کنیم، چه تفاوت‌هایی مشاهده می‌شود؟ در فعالیت‌های ترویج کتاب برای این مخاطبان چه تغییراتی باید لحاظ کنیم؟

نسل کنونی ایران که اغلب جوانانی پرانرژی هستند، با نسل‌های پیشین تفاوت‌هایی دارند که لازم است در تولید و ارائه اطلاعات به آن‌ها این تفاوت‌ها را در نظر بگیریم. همچنین باید ابزارها و تکنولوژی‌ متناسب با ویژگی‌ها و نیازهای این نسل را برای رساندن پیام انتخاب کنیم. از دیدگاهی جامعه‌شناختی وقتی به موسیقی، فیلم و سینما، کتاب و داستان و مطالب نوشتاری و همچنین فضای وب نگاهی کلی می‌اندازیم، می‌بینیم که نسل کنونی خواهان دریافت اطلاعات بیشتر در زمانی کوتاه‌تر است، بدین معنی که هرچه اطلاعات و داده‌های بیشتری را در زمان کمتری به فرد ارائه دهیم، خوشایندی و مطلوبیت بیشتری برای او دارد و او را بیشتر جذب می‌کند. مثال‌های بارز این مدعا موسیقی‌های جدید مثل گونه‌های رپ یا گونه‌های رواج‌یافته در جامعه امروز خودمان است که سرعت خواندن متن بسیار زیاد شده و فرد را در زمانی بسیار کوتاه در معرض حجم وسیعی از اطلاعات قرار می‌دهد. در زمینه فیلم نیز اگر دقت کنیم نمونه فیلم‌های خارجی که این روزها جوانان به سمت آن‌ها گرایش دارند و آن‌ها را تماشا می‌کنند، دارای ریتم سریع نمایش و ارائه اطلاعات هستند، به گونه‌ای که در عرض چند ثانیه و فقط با نمایش چند سکانس کوتاه اطلاعات زیادی در مورد داستان و فیلم‌نامه به فرد داده می‌شود؛ گونه عکس آن را می‌توان در برخی از سریال‌ها یا فیلم‌های ایرانیِ صدا و سیما و سینمای خودمان دید که ریتم بسیار آرام ارائه اطلاعات در قسمت‌های مختلف گه‌گاه مخاطبان را خسته می‌کند، تا حدی که می‌گویند تا کی این داستان ادامه خواهد داشت و چرا این داستان که می‌تواند در چند قسمت کوتاه بیان شود، تا این حد طولانی است؟ در زمینه مطالب نوشتاری و داستان نیز با گونه‌های مختلف داستان‌ کوتاه مواجهیم که سعی می‌کنند داستان را در چند صفحه و طولانی‌تر بیان کنند. در حالی که عمر داستان کوتاه نسبت به رمان و داستان بلند بسیار کوتاه‌تر است و می‌توان آن را هم به عنوان نمونه‌ای از حرکت به سمت ارائه اطلاعات در زمان کم دانست. البته رمان هنوز هم محبوبیت خود را در میان مخاطبان خاص خود حفظ کرده است. در مجموعه داستان‌های کوتاه خواننده در عرض چند ساعت می‌تواند چندین داستان مختلف را با موضوعات متفاوت مطالعه کند. نمونه دیگر از این شکل ارائه اطلاعات، استفاده از تلتکست توسط صدا و سیماست که متون نوشتاری را از طریق دستگاه‌های تلویزیون ارائه می‌کند. در فضای وب این مورد مشهودتر است؛ هر روز به مطالب مختلفی بر‌می‌خوریم که به مزایای کوتاه‌نویسی در وب اشاره می‌کنند، به اینکه اگر می‌خواهید مخاطب تا آخر متن را مطالعه کند، سعی کنید بسیار کوتاه بنویسید و از اطناب بپرهیزید. بنابراین، گونه‌های مختلفی از وبلاگ‌های کوتاه‌نویس به وجود آمده‌اند، بسیاری از خبرگزاری‌های آنلاین در ابتدای متن خبر تلاش می‌کنند در قالب یک قسمت بسیار کوتاه (لید خبر) خلاصه‌ای از کلیت موضوع را بیان کنند؛ حتی رویکردها در نگارش خبر به سمتی است که متن خبر را بسیار کوتاه‌تر نمایند که نیازی به لید نیز نداشته باشد و به گونه‌ای سریع موضوع را به اطلاع مخاطب برساند.

به طور خلاصه می‌بینیم که مخاطب خواهان دریافت اطلاعات زیاد در مدت‌زمان اندک است. حال اگر نگاهی به رسانه‌های اجتماعی داشته باشیم، موضوع شدت و عمق بیشتری می‌یابد. مخاطبانی که تا این حد به سرعت دریافت و ارائه اطلاعات اهمیت می‌دهند، در رسانه‌های اجتماعی که ویژگی بارز اغلب آن‌ها مخاطب‌محور بودن و تولید و انتشار محتوا از سوی مخاطبان است، اطلاعات مختلف و گوناگونی را که از جای‌جایِ فضای وب به دست می‌آورند، به سرعت هر‌چه بیشتر در میان دوستان و مخاطبان خود به اشتراک می‌گذارند. در شبکه‌های اجتماعی مجازی که نمونه تقریباً رواج‌یافته‌تر از انواع مختلف رسانه‌های اجتماعی هستند، کاربران می‌توانند در هر لحظه مطالب بسیاری را که اعضای لیست ارتباطاتشان به اشتراک گذاشته‌اند مشاهده و مطالعه کرده و مطالب زیادی را نیز به اشتراک بگذارند.

بر طبق نتایج مقاله «رسانه‌های اجتماعی و ارتقای کتابخوانی» نوشته سونگ یون کیم و جسیکا زیلر که هدف آن مطالعه، بررسی تعاملات مردم از طریق رسانه‌های اجتماعی و تأثیر آن بر ترویج کتابخوانی در میان کودکان و نوجوانان و جوانان بیان شده است، می‌توان گفت که رسانه‌های اجتماعی در میان تمامی تکنولوژی‌های مختلف ترویج مطالعه، نقشی حیاتی در تسهیل ارتباطات و تعاملات مستقیم و رو در رو و فعالانه در میان سه قشر فعال در عرصه کتاب و کتابخوانی شامل تولیدکنندگان، واسطه‌ها و خوانندگان یا مخاطبان داشته ‌است. بر‌اساس نتایج گزارش مطالعه اینترنت پو در سال 2010، 73 درصد از نوجوانان (12 تا 17 ساله) امریکایی دارای دسترسی به اینترنت، از شبکه‌های اجتماعی مجازی استفاده می‌کنند که تفاوت زیادی با 39 درصدی دارد که از میان افراد سی ساله و بیشتر، از این شبکه‌ها استفاده می‌کنند. (لنهارت و دیگران، 2010)

به عقیده این نویسندگان، تکنولوژیِ رسانه‌های اجتماعی دیگر فقط وسیله‌ای صرف برای ارتباط مردم نیست؛ بلکه کودکان و نوجوانان و جوانان از طریق استفاده از این تکنولوژی‌ها دانش و مهارت‌های خود را از طریق مشارکت در فعالیت‌های رسانه‌های اجتماعی کسب می‌کنند (هر استفانسون و دیگران، 2011). مطالعه روند ترویج کتابخوانی از طریق رسانه‌های اجتماعی در میان جوانان مستلزم بررسی جداگانه سه گروه فعال در این زمینه است: الف) تولیدکنندگان، شامل نویسندگان، ناشران و توزیع‌کنندگان؛ ب) واسطه‌ها، شامل معلمان، کتابخانه‌ها و کتابداران و والدین؛ ج) مخاطب مورد نظر برای ترویج کتابخوانی، شامل کودکان، نوجوانان و جوانان. رسانه‌های اجتماعی به این سه گروه امکان و توانایی تولید محتوای نوشتاری و خواندنی را می‌دهد؛ همچنین تعامل میان اعضای هر یک از این گروه‌ها و تعامل میان‌گروهی آن‌ها را ممکن می‌سازد.

اینک سؤالی که مطرح می‌شود، این است: فعالیت ترویج کتابخوانی در این رسانه‌های اجتماعی باید چه شکلی داشته باشد؟ یکی از آن فعالیت‌ها پوسترهای ترویج کتابخوانی بود که ویژگی بارز آن‌ها ارائه اطلاعات یا ایجاد شوق در فرد برای مطالعه در چند ثانیه کوتاه است.

ویژگی دیگر رسانه‌های اجتماعی که امکان بهتری برای تسهیل ترویج کتاب ارائه می‌دهد، این است که در این فضا مطالب و محتوای متفاوت نشر می‌یابد، مخاطبان با دیدن مطالب مختلف، نسبت به آن‌هایی که برایشان جذاب‌تر است، بازخورد و واکنش نشان می‌دهند و موارد زیادی را نیز نادیده می‌انگارند. بنابراین، می‌توان تاحدی نتیجه گرفت که جبهه‌گیری و فضای منفی نسبت به موضوعات کمتر است و به‌راحتی می‌توان موضوعی مثل کتابخوانی را بدون واهمه و نگرانی از جبهه‌گیری قبلی مخاطب رواج داد؛ حال اگر کمی خلاقیت و ذوق در تولید و ارائه اطلاعات و مطالب ترویجی به کار بریم و بتوانیم مثلاً پوستر، عکس، متن و فایل تصویری کوتاه، ولی کاملاً جذاب ارائه دهیم، احتمال اینکه مورد توجه مخاطبان قرار گرفته و توسط آن‌ها در میان ارتباطاتشان به اشتراک گذاشته شود، افزایش یابد. بنابراین، و در آن صورت محتوایی که تولید کرده‌ایم بدون هزینه چندانی میان مخاطبان قشرهای گوناگون به طور خود به خود چرخش یافته و توزیع می‌شود. البته هر سه گروه ذکر‌شده را نیز باید در تولید محتوا در نظر بگیریم؛ و در ایجاد بستر تعاملات آنلاین، فضایی فراهم آوریم که تعامل میان افراد هر کدام از این گروه‌ها و نیز تعاملات میان‌گروهی آن‌ها را تسهیل نماید.