اداور تاریخی، فرهنگی و هنری ایران (2)
از بدو امپراتوری تا آغاز حکومت اسلامی
در مقاله ادوار تاریخی ایران (1) به مکان های تاریخی و هنری ایران از دوران تشکیل تمدنها تا شروع امپراتوری هخامنشی پرداخته شد. در این مقاله اماکن هنری و فرهنگی دوره هخامنشی، سلوکی ، اشکانی و ساسانی بررسی می گردد.
امپراتوری هخامنشی (331-550ق.م) اولین امپراتوری ایران است که از اتحاد قوم ماد و پارس توسط کوروش کبیر بوجود آمد و توانست نه تنها فلات نجد ایران بلکه سرزمینهای افغانستان و پاکتان و قسمتی از هند و مصر و ترکیه و آناتولی را نیز به سرزمین های ایران اضافه کرده و بر فرهنگ و هنر این ممالک تاثیر گذاشته و متقابلا از آنها تاثیر بگیرد.
مهمترین مراکز امپراتوری عظیم هخامنشی عبارت بودند از: تخت جمشید، پاسارگاد، ایرج، نقش رستم، جنجان و قصر ابونصر کهه همخ در فارس قرار دارند. بدر نشانده، مسجد سلیمان و شوش در خراسانهمدان، دمآویزه در لرستان از دیگر مراکز تمدن هخامنشی است. در این اماکن تختانهای مستحکم، معابد، آتشکده ها، کاخها یافت شده اند که در آنها اجسام پیکرتراشی، سفالینه، ابزارآلات زرین، جواهرتان، انواع ظروف فلزی و انواع کتیبه ها یافت شده اند.
از دیگر آثار هخامنشیان در ایران می توان به ده نقش برجسته در دکان داوود، سکاوند، بهستون ( بیستون)، نقش رستم، پاسارگاد، و تخت جمشید اشاره کرد.
تخت جمشید در استان فارس و نزدیک به شهر شیراز و در جوار کوه رحمت، که در دوران فرمانروایی داریوش کبیر ( داریوش اول) شروع به ساخت شد، یکی از مهمترین مراکز هنر هخامنشی است که در آن سنگ بجای آجر بین النهرینی به عنوان مصالح اصلی به کار رفته و سقفها از چوب ساخته شده اند. هنر هخامنشی در ساخت تخت جمشید هنری اختلاطی است و از هر جای امپراتوری تاثیری در آن دیده می شود ولی عناصر زیبایی شناختی استانهای مختلف در این هنر سلطنتی، بدون جلوه ای از تشتت و یا نمود دورگه ای ، ترکیب یافته اند.
از دوران هلنی زدگی سلوکی (331-250ق.م) در باستانشناسی ایران چیز قابل توجهی بر جای نمانده است. چند بنای تاریخی که به جای مانده، به صورت بناهایی مخروبه در آمده است،البته اشیایی هم آن کشف شده است. معبدی در نورآباد و معبد دیگری که اخیرا در پای تختان تخت جمشید کشف شده است، معماری این دوره را به طور پراکنده نشان می دهد. هر دوی این بناها به پلان باستانی ایران صادق مانده اند، در حالیکه معابد استخر، کنگاور، خورهه نمونه ای از معماری یونانی هستند که قوانین تناسب در آن آزادانه تر است. در پیکرتراشی تاثیر هلنیسم تلویحا محسوس است. در واقع این آثار از نظر مفهوم جهان وطنی، هلنی هستند. در دینور هم نمونه هایی کشف شده است و از جمله نهاوند، تخت جمشید، شمی، شوش و تل ضحاک آثاری بدست آمده است. منابع پراکنده مسکوکات و سفالینه های سلوکی، تخت جمشید ، شوش و ری هستند. دو نقش برجسته نیز از این دوره در بالای درب معبد درگای تختان تخت جمشید وجود دارد.
از دوره پارتی 9نقش برجسته عظیم در بیستون، سرپل ذهاب، شامبر و تنگ سروک خوزستان بدست آمده است. کیفیت آثاری که از پارتیان در ایران امروزی بدست آمده پایین تر از آثار پارتی است که در بین النهرین و هترا پیدا شده است.
هنر پارتی (250ق.م – 224م) پاره ای از فرهنگ وسیع و مرکبی بود که از سوریه تا ناحیه به اصطلاح یونانی- بلخی کشیده شده بود. انقلاب هنری این دوره نقش مایه هایی را برای کل قرون میانه ایران تدارک دید. آجر پخته و یا خشت جای سنگ را گرفتو طاق و گنبد و ایوان بکار گرفته شد. ایوان که اتاق طاقداری بود و یک جانب آن کاملا گشوده، قرن های متوالی نماد و رمز معماری ایرانی گردید. پلان شهرسازی ، مدور شد و استفاده از گچ و نقاشی در تزیین بنا به صورت گسترده ای رواج یافت. یکی از مهمترین آثار این دوران، در خرابه های کوه خواجه در سیستان است که نمونه هایی از پیکرتراشی، نقاشی دیواری، گچبری و سفالینه در آن بدست آمده است.
مراکز دیگر معماری این دوره عبارتند از: تخت سلیمان در آذربایجان و شمی در خوزستان که به دلیل تندیس ها و مفرغهایش شهرت دارد. در شوش نمونه های گوناگونی از آثار هنری کشف شده است . همچنین در بدرنشانده آثار پیکرتراشی نظیر همدان بدست آمده است. مثلا شیرسنگی همدان که البته عده ای قدمت آن را به دوران ماد نسبت می دهند.. در دماوند و ری سفالینه ، جواهرآلات و مسکوکات کشف شده است و در قصر ابونصر جواهر آلات و مسکوکات، در بروجرد در نهاوند نمونه هایی از آثار زرین و در نریشان و تپه بلاهیه و مکران نیز سفالینه هایی بدست آدمه است.
از دوره پارتی 9نقش برجسته عظیم در بیستون، سرپل ذهاب، شامبر و تنگ سروک خوزستان بدست آمده است. کیفیت آثاری که از پارتیان در ایران امروزی بدست آمده پایین تر از آثار پارتی است که در بین النهرین و هترا پیدا شده است.
در ادوار تاریخی پیش از اسلام ایران دوران ساسانی از نظر آثار و ابنیه تاریخی غنی ترین دوران تاریخی ایران است. مهمترین آثار معماری این دوران ، کاخهای تیسفون در نزدیکی عراق امروزی و خارج از کشور ایران است. از دستاوردهای بی نظیر این دوران، رواج ساخت سیل و سد بند است که احتمالا بعد از جنگ با والرین روم و به اسارت گرفتن اسرای رومی از ایشان یادگرفته شده است.
از دوران ساسانی بیش از 30 نقش برجسته در نقاط مختلف بدست آمده که عموما در استان فارس قرار دارند.فیروز آباد، نقش رستم، تنگ چوگان، هنگ نوروزی در خراسان، شاپور در آذربایجان و طاق بستان مهمتریمن مراکز نقش برجسته های ساسانی است.
نقره کاری دوران ساسانی نیز دارای اهمیت بسزیی است و می توان نقوش این ظورف را بعدها در سفالگری دوران اسلامی خصوصا دوران سلجوقی به وضوح مشاهده کرد.
مهمترین مراکز ساسانی بغیر از فارس و خوزستان عبارت بودند از: تخت سلیمان در آذر بایجان، قصر شیرین، هوش قوری، طاق گیره، هرسین و طاق بستان، تخت کیکاوس ف نیسار، آتشکوه، کلاردشت، شهرستانک، ری نطنز، و یزدخواست است.
سمیه رمضان ماهی
بخش هنری تبیان
منبع:
Iran in Encyclopeadia of world Art, Gian Roberto Scarcia, vol VIII,PP212-247
اماکن هنری ایران/ اسکارچیا/ ترجمه یعقوب آژند