رشوه نیست، شیرینی بچه‌هاست
از رشوه بپرهیزید! چرا که رشوه، کفر محض است و رشوه خوار، بوی بهشت را استشمام نخواهد کرد.» از امام صادق علیه السلام نیز نقل شده است: «الرِّشا فِی الْحُکمِ فَهُوَ الْکفْرُ بِاللَّهِ؛ رشوه خواری در مقام قضاوت و داوری به منزله کفر به خداوند است.»
رشوه خواری یک پدیده ناهنجار و آسیبی جدی در روابط اجتماعی انسان هاست که باعث اختلاط و آمیختگی حق و باطل و حلال و حرام می‌گردد .
مفهوم رشوه
رشوه، چیزی است که به حاکم و یا غیر حاکم می‌دهند تا به نفع رشوه دهنده حکم کند و یا آنچه که رشوه دهنده می‌خواهد، عمل کند. 1 بنابراین، رشوه دهنده کسی است که چیزی را می‌دهد تا گیرنده، او را در امر باطلی، یاری و کمک کند. 2
رشوه خواری و فساد اداری به عنوان یک پدیده ناهنجار، انحطاط در جهات مختلف یک جامعه را سرعت می‌بخشد؛ لذا در کلیه نظام های جهانی، شدیداً مورد نکوهش قرار گرفته است. آمار و ارقامی که از داد و ستدهای پولی (رشوه) تحت عناوین مختلف ارائه می‌شود، حقیقتاً سرسام آور و نگران کننده است. بر اساس تحقیق سازمان بانک جهانی، همه ساله بیش از یک تریلیون دلار رشوه در کشورهای غنی و در حال توسعه پرداخت می‌شود. 3 عواقب وخیم این پدیده شوم، جامعه جهانی را مجبور به عکس العمل کرده و در نتیجه، تصویب کنوانسیون پیمان منع رشوه و فساد اداری را سبب شده است.
زشتی رشوه در آموزه‌های دینی
مکتب انسان ساز اسلام به عنوان یک جریان زنده و پویا، اخذ رشوه را به مثابه یک عمل زشت، نفرت انگیز و گناه بزرگ و نابخشودنی، معرفی کرده و انسان ها را از رشوه گرفتن و واسطه گری بین دهنده و گیرنده به شدت نهی کرده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می‌فرماید: «لَعَنَ اللَّهُ الرَّاشِی وَ الْمُرْتَشِی وَ الْمَاشِی بَینَهُمَا؛ 4 لعنت خدا بر رشوه دهنده و رشوه گیرنده و واسط بین آن دو باد!»
در روایت دیگری از آن حضرت نقل شده است: «إِیاکمْ وَ الرِّشْوَةَ فَإِنَّها مَحْضُ الْکفْرِ وَ لا یشَمُّ صَاحِبُ الرِّشْوَةِ رِیحَ الْجَنَّةِ؛ 5 از رشوه بپرهیزید! چرا که رشوه، کفر محض است و رشوه خوار، بوی بهشت را استشمام نخواهد کرد.» از امام صادق علیه السلام نیز نقل شده است: «الرِّشا فِی الْحُکمِ فَهُوَ الْکفْرُ بِاللَّهِ؛ 6 رشوه خواری در مقام قضاوت و داوری به منزله کفر به خداوند است.»
در قرآن کریم، گر چه لفظ رشوه و یا هم خانواده آن، ذکر نشده است، ولی تعابیر دیگری نظیر: «اثم، سُحْت و اکل باطل» آمده است که احادیث و روایات معصومان علیهم السلام، یکی از مصادیق آن را رشوه خواری ذکر کرده اند. هنگامی که از امام علی علیه السلام درباره سُحت پرسیده می‌شود، حضرت آن را به رشوه تفسیر می‌کند.
در حدیثی دیگر، در تفسیر «آکل السُحت» آمده است: «هُوَ الرَّجُلُ یقْضی لِأَخِیهِ الْحَاجَةَ ثُمَّ یقْبَلُ هَدِیتَهُ؛ 7[خورنده سحت،] کسی است که حاجت برادرش را برآورده می‌سازد، سپس هدیه او را می‌پذیرد.»
و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله خطاب به حضرت علی علیه السلام می‌فرماید: «یا عَلِی إِنَّ الْقَوْمَ سَیفْتَنُونَ بِأَمْوَالِهِمْ... فَیسْتَحِلُّونَ الْخَمْرَ بِالنَّبِیذِ وَ السُّحْتَ بِالْهَدِیةِ ؛8 ای علی! این مردم به زودی، با ثروتشان آزمایش می‌شوند.... شراب را به اسم نبیذ و رشوه را به نام هدیه حلال می‌دانند.»
از مجموع مطالب یاد شده، زشتی و حرمت رشوه خواری از نظر قرآن، روایات و آموزه‌های دینی به خوبی روشن می‌شود. در بین فقها نیز کسی پیدا نمی‌شود که راجع به حرمت اخذ و اعطاء رشوه، شک و تردیدی کرده باشد.
رشوه در قالب هدیه
از آنجایی که رشوه خواری یک عمل زشت، نامشروع و غیر قانونی بوده و در عرف عامه مردم نیز به عنوان یک امر نامطلوب و غیر اخلاقی شناخته شده است، بیشتر تحت عناوین دیگری مثل: شیرینی، حقّ الزحمه، پول چای و هدیه از آن یاد می‌شود و رشوه گیرنده با تغییر نام و عنوان، زشتی و قباحت عمل خویش را - به زعم خود - می‌پوشاند؛ در حالی که تغییر نام و عنوان، در ماهیت نامشروع رشوه، تأثیری ندارد و زشتی آن را دگرگون نخواهد کرد.
رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله مردی را برای جمع آوری مالیات، مأموریت داد. آن شخص بعد از مدتی، خدمت پیامبر صلی الله علیه وآله رسید و اموالی را که به عنوان مالیات جمع آوری کرده بود، به پیامبر صلی الله علیه وآله تقدیم کرد و مقداری را به عنوان این که به شخص خودش هدیه شده بود، پیش خود نگه داشت. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خیلی ناراحت شد و بالای منبر رفت و فرمود:
«ما بالُ الْعامِلٍ نَبْعَثُهُ عَلی اَعْمالِنا یقُولُ هَذا لَکمْ وَ هَذا اُهْدِی لی فَهَلاَّ جَلَسَ فی قَعْرِ بَیتِهِ اَوْ فی بَیتِ اللَّهِ ینْظُرُ لِیهْدِی‌ام لا وَ الَّذِی نَفْسِی بِیدِهِ لا یأْخُذُ اَحَدٌ مِنْهَا شَیئاً اِلاَّ جاءَ یوْمَ الْقِیامَةِ یحْمِلُهُ عَلی رَقَبَتِهِ؛ 9 چه می‌شود کارگزار ما را! که او را برای انجام کاری مأمور می‌کنیم، می‌گوید: این برای شما و این هم به من هدیه شده است! چنین شخصی اگر در خانه‌اش و یا در خانه خدا می‌نشست، آیا کسی به او هدیه می‌داد؟ قسم به خدایی که جانم در دست اوست! کسی چیزی از آن را نمی‌گیرد، مگر آنکه روز قیامت آن را به گردنش حمل می‌کند.» 10
علل رشوه خواری
برخی از عوامل و انگیزه‌های رشوه خواری از قرار زیر است:
1. حرص دنیا و دوری از معنویت
اخلاق، ایمان و معنویت، اساس ارزش ها و فضائل انسانی به حساب می‌آیند و باعث فداکاری، عفت و پاکدامنی انسان می‌شوند و سبب چشم پوشی و بی اعتنایی به برخی لذایذ مادی، به خصوص اعمال نامشروع و خلاف قانون می‌گردند. در طرف مقابل، فقدان ایمان، دوری از معنویت و بی توجهی به توحید و معاد، اساس هرج و مرج و جنایت از جمله ضایع نمودن حقوق دیگران را تشکیل می‌دهند؛ چنان که قرآن کریم می‌فرماید: «لِلَّذینَ لا یؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ مَثَلُ السَّوءِ وَ لِلَّهِ الْمَثَلُ الأْعْلی وَ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ»؛ 11 برای آنها که به سرای آخرت ایمان ندارند، صفات زشت و برای خداوند صفات عالی است و او قدرتمند و حکیم است.» و رشوه خواری یکی از مصادیق برجسته صفات زشت و ناپسند می‌باشد.
2. عدم تعادل دخل و خرج
از جمله عواملی که در ناهنجاری ها و آسیبهای اجتماعی، نقش به سزایی دارد، فقر و تنگدستی است. در آموزه‌های دینی نیز از «فقر» به عنوان مرگ بزرگی که دنیا و آخرت انسان را نابود می‌کند، 12 یاد شده است؛ لذا کارشناسان علوم اجتماعی، عدم تعادل دخل و خرج کارگران، کارمندان و مدیران را به عنوان عامل مؤثر در شیوع رشوه خواری، معرفی می‌کنند.
3. ضعف در اجراء قانون
قدرت و صحت عمل قوه قضائیه در هر جامعه‌ای، مهم‌ترین عاملی است که می‌تواند سلامت و بقای جامعه را تضمین کند. برخی از عوامل قانون گریزی و نظم ستیزی به نارسایی هایی بر می‌گردد که در دستگاه قضایی و توابع آن وجود دارد. ضعف نظام در اِعمال جدی و قاطعانه قانون و باز بودن منفذهای فرار از آن، باعث جری شدن خلافکاران و تشویق آنان به ادامه و گسترش خلافکاری می‌شود.
آثار و پیامدهای رشوه خواری
فساد و بی بند و باری اداری، در قالب رشوه خواری، از جمله آسیبهای اجتماعی و اداری است که در توسعه کشورها، آثار و پیامدهای منفی فراوانی را بر جای می‌نهد و هزینه‌های هنگفتی را در حوزه‌های سیاست، اقتصاد و فرهنگ، بر جای می‌گذارد که اجمالاً به چند نمونه آن، اشاره می‌شود:
1. ابطال حق و احیاء باطل
اولین ثمره شوم پدیده رشوه خواری، تضییع حقوق افراد ضعیف، بیچاره و مظلوم است. آنان که پول و پارتی دارند، با استفاده و بهره برداری از آن، دعاوی حقوقی و جزایی را به نفع خود و اطرافیان خویش، به نتیجه می‌رسانند و رأی دادگاهها را به سود طرف خاص تغییر می‌دهند و نیز کسانی که پایبند به قانون و حقوق دیگران هستند، در این میدان بده و بستان، حقوقشان پایمال می‌شود و زیانهای جبران ناپذیری را باید متحمل شوند.
2. گسترش فعالیتهای غیر قانونی
امروزه پرداخت رشوه در بیشتر کشورها، امن‌ترین مسیر برای حرکت های غیر قانونی به حساب می‌آید و لذا قاچاق کالاهای غیر قانونی، حمل مواد مخدر، فعالیتهای ضدّ زیست محیطی مانند: از بین بردن جنگل ها و قطع درختان، کم کاری و خلاف کاری در پروژه‌های عمرانی مثل: سدّ سازی، مقاوم سازی ساختمانها در برابر حوادث طبیعی، ساختن جاده‌ها و کارخانه‌ها و... برآیند پدیده شوم رشوه خواری و فساد اداری می‌باشد.
3. ایجاد شرائط نامطلوب اقتصادی
اگر از رشوه خواری و فساد اداری جلوگیری نشود، در اندک زمانی، تسرّی پیدا کرده، فراگیر خواهد شد. در نتیجه، از سرمایه گذاریهای بلند مدت داخلی و خارجی، جلوگیری می‌شود، استعدادها در مسیر نادرست، هدایت می‌گردد، ار جحیت ها و رویکردهای فناوری به بیراهه می‌روند، افراد به جای ایجاد مراکز آموزشی و درمانی و... در روستاها به سمت پروژه‌های پرسود کشانده می‌شوند، با درگیر شدن شرکتها در فعالیتهای غیر قانونی، درآمد دولت کاهش پیدا می‌کند و دولت نیز با افزایش مالیات، فشار بر اقشار آسیب پذیر جامعه را بیشتر خواهد کرد.
4. نارضایتی مردم و زیر سؤال رفتن حکومت و قانون
شیوع رشوه و فساد اداری، محبوبیت و مشروعیت حکومت و قانون را از بین می‌برد. هر گاه جامعه و مردم، متوجه شوند که با پرداخت رشوه، حقوق شهروندی پایمال شده و خلافکاری ها و قانون شکنی ها در حوزه‌های مختلف جریان پیدا کرده است، اعتماد و اطمینانشان را نسبت به قوانین و متولیان قانون از دست خواهند داد.
راه حل چیست؟
برای رفع معضل فساد اداری و پدیده رشوه خواری، توجه به امور ذیل، مشکل گشا خواهد بود:
1. تقویت بنیه‌های اخلاقی و اعتقادی
2. کاهش فاصله طبقاتی
3. ایجاد مراکز هدایت و ارشاد ارباب رجوع
4. نظارت و برخورد قاطع با متخلفین
هنگامی که به حضرت علی علیه السلام خبر می‌رسد که «ابن هَرْمَة» - که از جانب «رفاعة بن شدّاد» مأمور نظارت بر بازار اهواز بود - خیانت کرده و از بازاریان، رشوه و باج گرفته است، آن حضرت به «رفاعة» نامه می‌نویسد و به او دستور می‌دهد:
«ابن هرمة را از کار برکنار کن و به اطلاع مردم برسان و او را زندانی کن و اعلام نما: هر کسی شکایتی دارد، بیاید. و ضمناً برکناری او را به تمام کارگزارانت اعلام کن! سعی نما در برابر کاری که از تو خواسته‌ام، دچار غفلت و سستی نشوی که دچار هلاکت می‌شوی و به بدترین شکل تو را عزل می‌کنم... در هر جمعه او را از زندان بیرون بیاور! اوّلاً سی و پنج تازیانه به او بزن، ثانیاً اعلام کن هر کسی نسبت به او شکایتی دارد، با شاهد بیاید و بعد از اثبات حقّ شاکی، از اموال «ابن هرمة» حق او را بده و مجدداً با خواری و ذلت او را به زندان ببر و پای او را در غل و زنجیر کن و فقط هنگام نماز او را آزاد بگذار!» 13
اگر سیره عملی حضرت علی علیه السلام و ائمه علیهم السلام در زندگی فردی و اجتماعی ما مراعات شود و یا با چند مورد از متخلفین، آن گونه که امام علی علیه السلام می‌فرمایند، برخورد قاطع و جدی صورت گیرد، قطعاً افراد سودجو و متخلف، متوجه می‌شوند و سر تسلیم در برابر قانون فرود خواهند آورد. به امید آن روز!
پی نوشت ها :
1) مجمع البحرین، ج 1، ص 184.
2) لسان العرب، ج 14، ص 322.
3) سایت شبستان «www. Shabestannews. Com»، فرشید واقفی.
4) بحارالانوار، ج 104، ص 274.
5) همان.
6) همان، ص 104.
7) بحارالانوار، ج 104، ص 273.
8) نهج البلاغة، خطبه 156.
9) علل انحطاط تمدنها از دیدگاه قرآن، احمد علی قانع، چاپ اول، پاییز 1379 ش.
10) نهج البلاغه، خ 224.
11) نحل / 60.
12) نهج البلاغة، حکمت 163: «اَلْفَقْرُ الْمَوْتُ الْاَکبَرُ؛ فقر، مرگ بزرگ‌تر است.»
13) مستدرک الوسائل، ج 17، ص 430.
فرآوری : محمدی
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
منبع: ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره79.
