چند سالی با کاپیتولاسیون!

تعریف كاپیتولاسیون : كاپیتولاسیون درلغت به معنای سازش وتسلیم است،و در اصطلاح،بر قرارداد هائی اطلاق می شود كه به موجب آن،اتباع یك دولت درقلمرودولت دیگرمشمول قوانین كشورخودمی شوند،وآن قوانین توسط كنسول آن دولت درمحل،اجرا می شود،به همین جهت آن رادرفارسی حق قضاوت كنسولی نیزگفته اند،این قراردادها اغلب میان دولت های اروپائی با دولت های آسیائی وآفریقائی بسته می شد،وبه تعبیربهتر،بین دول استعمارگروكشورهای زیرسلطه منعقد می شد.ودر قرون اخیردركشورهای چین،تركیه،ایران،مصروسایركشورهای مشابه درآسیا وآفریق قضاوت كنسولی به نفع كشورهای سلطه جو برقرار شده بود (آشوری ،1376،ص134).

سابقه تاریخی كاپیتولاسیون: كاپیتولاسیون كه به مسئله رفتاربابیگانگان مربوط می گردد،مسابقه ای بسیارطولانی داردحتی درالواح 12گانه حقوق مردم به این امر اشاره وبیگانگان ازحمایت قانون محروم بودند زیراهمیشه این بحث دركشورها وجودداشته است بیگانگان باید ازچه نوع حقوق وحمایت های قانونی برخوردار و یا محروم گردند.گاهی كشوری برای بیگانه هیچ گونه حقی قائل نمی شده است لذا حضور بیگانه درآن كشورامكان نداشته است،لكن روابط تجاری وفرهنگی بین كشورها كم كم این وضع راتعدیل كرده وتا آنجا پیش رفته كه بعضی گفته اند بین بیگانه وخودی تفاوتی ازلحاظ مقررات نباید باشد.

دربین كشورهای اسلامی برای اولین باردولت عثمانی درسال 915 شمسی (درزمان سلطان سلیمان اول معروف به سلیمان قانونی) با فرانسوای اول پادشاه فرانسه عهدنامه بازرگانی منعقد ساخته وبه موجب آن مقررگردید كه اتباع فرانسه درخاك عثمانی تابع احكام كنسولی كشورخویش باشند.

درایران درعهد سلاطین صفوی روابط بابیگانگان گسترش یافته وبدون آنكه امتیازات كنسولی داده شودبابیگانگان رفتاری خوب انجام می گرفت،تنها درقراردادسال 1088 شمسی شاه سلطان حسین با نماینده لوئی چهاردهم پادشاه فرانسه ،چیزی شبیه امتیازات كنسولی وجود دارد زیرا در ماده 16و17آن آمده است كه: اولاً رسیدگی به اختلاف بین دوفرانسوی درایران به عهده كنسول فرانسه می باشد. وثانیاً درصورت اختلاف بین فرانسویان با خارجیان دیگر،قضات ایرانی واسلامی ازحق دخالت محرومند. وثالثاً درمورد اختلاف بین فرانسویان وایرانیان ،به قاضی ایرانی حق رسیدگی و رای داده می شود اما با حضوركنسول فرانسه .

باتوجه به این قرارداد چون موجب تسلط ونفوذبیگانه نمی گردیدكمترازآن به عنوان مبنای تسلط بیگانه درشكل "كاپیتولاسیون" یادمی كنند،واساس تسلط بیگانه درایران رادرشكل كاپیتولاسیون قرارداد ننگین تركمنچای می دانند.وآن درپایان جنگ 13 ساله روسیه علیه ایران درسال 1203ش در زمان سلطنت فتحعلی شاه بین ایران وروسیه به امضا،عباس میرزا وژان پاسكیه ویچ فرمانده سپاه روس منعقد گردیده وبه موجب آن علاوه براینكه بخشی ازسرزمین ایران به روسیه ملحق شد، قضاوت كنسولی وكاپیتولاسیون نیزبرایران تحمیل گردیده وازآن طریق ضربه مهلكی برحیثیت وشرف ایران وایرانیان وارد آمده بود.

بعدهاكشورهای دیگری ازقبیل :اسپانیا،فرانسه،آمریكا،اطریش،بلژیك،یونان،ایتالیا،آلمان،انگلیس ودولت عثمانی با استفاده ازاصل كامله الوداد صاحب این حق گردیده وقضاوت كنسولی رادردستگاه قضائی ایران بدست آورده اند،تاجائی كه اززمان سلطنت ناصرالدین شاه به بعد،به جرئت می توان گفت سفرای روس وانگلیس نه تنها مصونیت وحق قضاوت كنسولی درباره اتباع خودراداشته اندبلكه حكومت كنندگان واقعی درایران سفرای روس وانگلیس بوده وحكام ایرانی مجریان فرمان آنان بوده اندودردوران پهلوی به خصوص درزمان محمدرضا شاه این حاكمیت به عهده سفارت آمریكاسپرده شده بود ( طاهری ، 1376،ص67).

الغاء كاپیتولاسیون: كاپیتولاسیون درقرن بیستم رفته رفته برافتاد،نخستین كشوری كه كاپیتولاسیون رالغوكرد ژاپن بود (1899) وسپس تركیه درسال 1923 وتایلند درسال 1927 ومصر1937،چین درسال 1943 آن را لغوكرده اند.

درایران درتمام مدت برقراری كاپیتولاسیون ازجانب متعهدین آگاه مقابله های كوچك وبزرگ انجام می گرفت وبعدازانقلاب مشروطیت عدم رضایت واحیاناً خشم مردم نسبت به كاپیتولاسیون افزایش یافت ،وحتی یكی ازعلل وعوامل قیام مشروطیت همین مسئله كاپیتولاسیون بود.این جریان ومقابله ها ادامه داشت تادرسال 1297 ش یعنی دوسال قبل ازكودتای رضاخانی دردولت صمصام السلطنه قانونی به تصویب رسیده كه درآن كل امتیازاتی كه دریكصدسال اخیردولت استبدادی روس ازایران گرفته بود ملغی اعلام شده وعملاً قضاوت كنسولی روسیه نیزبركنارشده بودوپس ازفداكارانی كه انجام گرفت درسال 1299 دولت روسیه نیزازاین قراردادهای تحمیلی صرف نظركرد.

درسال 1300ش امتیازقضاوت كنسولی چین ودرسال 1305 قضاوت كنسولی بین دولت عثمانی وایران هم ملغی اعلام شد،اماكشورهای غرب همچنان ازكاپیتولاسیون استفاده می كردند.تاآنكه مجلس شورای ملی درسال 1306 ش الغاء كاپیتولاسیون رادرهمه دولی كه ازكاپیتولاسیون استفاده می كردنداعلام كرد. وبه آنان تایك سال مهلت داد كه با ایران پیمان جدیدی ببندند، و در پذیرش این امر فرانسه پیش قدم شده وازحق قضاوت كنسولی خودصرف نظركرده ودیگران نیزبه مرور زمان تسلیم شده و پذیرفتند ( همان ، ص68) .

امام خمینی(ره)وكاپیتولاسیون: درسال 1343 ش دولت كاملاً وابسته ایران بدون اینكه دربرابرملت احساس مسئولیت كندباردیگردراحیاءكاپیتولاسیون قدم برداشته وقانون جدیدی ازتصویب مجلس گذراندكه مستشاران آمریكائی ونظامیان وابسته واعضای خانواده وخدمه آنها اعم ازنظامی وغیره از امتیازات ومصونیت های مامورین سیاسی پیش بینی شده درقرارداد وین برخورداربوده وازشمول قوانین قضائی ایران معاف باشند وحتی قوانین كشوری محل اقامت آنها آنان رامحدود ننمایدودر صورت نقض قوانین وارتكاب جرم بطورعلنی هم امكان تعقیب آنان نبوده وازهرگونه احتمال مجازات مصون بمانندواین قانون درحال تصویب شده كه آمریكا بیش ازچهل هزارمستشاردرایران داشت كه بسیاری ازآنان ماموران سازمان سیابودند.( مدنی ، 1365،ص75)

موضوع كاپیتولاسیون بنابه اظهارمیرفندرسیكی معاون وزارت خارجه ایران،دراسفندماه 1340 یعنی پیش ازرفرم ننگین انقلاب سفید شاه ازناحیه آمریكا به ایران پیشنهاد شده بود ولی در13مهرماه سال 1342 دركابینه اسدالله علم تصویب شده وبه مجلس سنا برده شدودرتاریخ سوم مردادماه 1343 درسنابه تصویب رسید وازآنجادر21مهر1343 توسط دولت حسنعلی منصوربه مجلس شورای ملی برده شد( روحانی ، 1376(ص 706)  ودرمجلس شورابا73 رای موافق و63رای مخالف به تصویب نهائی رسید( مدنی ، 1365، ص 76) واین دوعامل اجنبی (علم و منصور) نهایت كوشش را داشتند كه این موضوع درابهام باقی مانده ومردم ازآن اطلاع حاصل نكنند لذا در روزنامه های كثیرالانتشارآن روزها درج نشده ومذاكرات مجلس منعكس نگردیده بود.(

هنوز بیش ازچند روز ازاحیاء وتصویب كاپیتولاسیون نگذشته بودكه مجله داخلی مجلس شورا كه متن كامل سخنرانی ها وگفتگوهائی راكه میان به اصطلاح نمایندگان ورئیس دولت به عمل آمده بود در برداشت ،به دست رهبركبیرانقلاب امام خمینی(ره)رسید،وامام باآگاهی ازاین وطن فروشی شاه و بر باد دادن حیثیت ملت بزرگ ایران سخت برآشفته ومنقلب گردید ودرصددبرآمد كه این خیانت زیرپرده شاه رابرملا نماید ومردم ایران باآگاهی ازاین جهت راهی قم شده وباامام ملاقات،وازعلل ناراحتی او پرسش به عمل می آوردند.

امام پس ازآماده شدن زمینه برای افشاگری ورسواساختن رژیم حاكم،آن سخنرانی تاریخی رادرچهارم آبان ماه 1343 خطاب به مراجع ودانشمندان وارتشیان وهم طبقات درشهرمقدس قم درمنزل خود، ایراد فرمودند.دربخشی ازسخنرانی فرمودند:

«من تاثرات قلبم رانمی توانم اظهاركنم،قلب من درفشاراست ،ازروزی كه مسائل اخیرایران راشنیدم، خوابم كم شده وناراحت هستم... عزت ماپایكوب شد،عظمت ایران ازبین رفت،عظمت ارتش ایران را پایكوب كردند... اگریك خادم آمریكائی یا یك آشپزآمریكائی مرجع تقلید شمارا در وسط بازار تروركند، زیرپای خود منكوب كند، پلیس ایران حق ندارد جلواورابگیرد! دادگاههای ایران حق محاكمه ندارند، باید پرونده به آمریكا برود ودرآنجا ارباب ها تكلیف رامعین كنند!!... مابااین مصیبت چه كنیم؟.

... من اعلام خطرمی كنم، خطرداردنزدیك می شودوزیر پرده چیزهائی است كه ما نمی دانیم،برای ما خوابهائی دیده اند... ازاین بدتر چه خواهند كرد،ازاسارت بدترچیست؟ ازذلت بدترچیست؟... مااین قانون راكه به اصطلاح خودشان گذرانیده اند قانون نمی دانیم،مااین مجلس را،مجلس نمی دانیم،مااین دولت را،دولت نمی دانیم اینها خائنند ،خائن به كشورند»( روحانی ، 1376، ص 720) .

امام خمینی(ره)پس ازاین نطق،اعلامیه ای نیزصادرفرموده وبه ملت ایران این خیانت بزرگ رامعرفی فرموده است كه متن اعلامیه دركتاب نهضت امام خمینی جلد یك موجوداست.

امام درهمین راستا بودكه درشب 13 آبانماه 1344 درمنزلش دستگیر و به تهران منتقل شده وهنوز آفتاب روز13آبان طلوع نكرده بود كه هواپیمائی كه مامورانتقال امام به تركیه بوده به طرف تركیه ازفرودگاه مهرآباد به پروازدرآمد وامام به تركیه تبعید شد.