ادوار تاریخی، فرهنگی و هنری ایران(1)

از بدو پیدایش تا قبل از تشکیل امپراتوری

از ویژگیهای دوره ماقبل تاریخ ایران، سبکهای متنوع سفالگری است که نشانه ای از درهم تافتگی فرهنگهای مختلف است و در تقابل با همامنگی سبک شناختی همسایه آن بین النهرین است که به منظور کشف یک سالشماری نسبی نسبی ، تشابهات و قیاسهای مفید و مطلوبی را می توان از آن استنباط کرد. از این رو مطالعه انجام شده مطالعات انجام شده اجازه تفّرد و استقلال هر یک از فرهنگهای دوره ما قبل تاریخ را بر اساس نام جاهایی که در آنها یافته های باستانشناسی بدست آمده نمی دهد.

بقایایی از دوره مزولیتیک و دوره ماقبل سفال و دوره نئولیتیک متاخر سفال، مخصوصا در شمال ایران در غار کمربند و غار هوتو در گرگان و تمتمه در آذربایجان و در جنوب در تنگ پبده خوزستان کشف شده است.

دوره نئولیتیک متاخر سفال، قبل از همه نمایانگر دو فرهنگ شاخص و مجزا است؛ یک فرهنگ تپه سیلک در کاشان و دیگری فرهنگ تل جری B در فارس است.

فرهنگهای دوره کالئولیتیک (دوره مس) تا اوایل هزاره سوم کشیده شده مثل تپه سیلکII، تپه سیلکIII، تپه حصار I (نخستین سطح حفاریهای معروف نزدیک دامغان) ، تپه گیان در لرستان، تپه موسیان شوش در خوزستان، تل مشکی، تل باکون در فارس، آنو I در مرزهای شرقی ایران که حالا در روسیه است، شاه تپه بزرگ و تورنگ تپه در گرگان، تل کفتری.

عصر مفرغ در اماکن زیر شناسایی شده است: آنو III، تپه حصار III، تپه گیانIV، شوش II، تل قلعه در فارس و فرهنگ منطقه بمپور-خوراب در کرمان.

عصر مفرغ میانی در تپه گیان III، تل شوغه در فارس و عصر مفرغ متاخر در حدود 1200 ق.م را تپه گیان II و تل تیموران A در فارس مشخص کرده اند.

عصر اهن در حدود 1200-800ق.م. را در درجه اول مفرغهای لرستان به ثبوت رسانیدند که برای نخستین بار در سال 1928م. و 1930م. بین دلالان عتیقه فروش تهران دست به دست می گشت. این اشیا که از مقبره ای دره های لرستان در هرسین ، خرم آباد و لشتر بدست آمده بود بزودی موجودی موزه ها و مجموعه های خصوصی را همراه با اشیای دیگری با منشا و اصل متفاوت غنی کردند. اشیا مفرغی لرستان شامل اسلحه، تسمه های اسب، سنجاقها، اشیا نذری و عبادی، آلات و افزار با تزیین طبیعت گرایانه است که کاملا بصورت سمبولیک از حیوانات اساطیری و موجودات تخیلی ساخته و پرداخته شده است. در این اشیا شواهدی مبتنی بر ارتباط با آثار تمدن هیتی مشاهده می شود. آنها را می وتان به دوره 800-1200ق.م نسبت داد ولی برخی از پژوهشگران آنها را به پایان اواسط سده هشتم ق.م نسبت داده اند.

می توان فرهنگهای تپه سیلک Vو VIرا با آنها مرتبط دانست و نیز اشیای زرین و سیمین کلاردشت، خوروین، حسنلو و زیویه که همه در شمال ایران هستند پیوندهایی با اشیای مفرغی لرستان دارند.

تمدن عیلامی نخستین فرهنگ تاریخی باستان شناسی ایران است. این تمدن چنان با تمدن بین النهرین جوش خورده که تشخیص ویژگیهای خاص آن دشوار است. این تمدن که حدود هزاره سوم تا سده هفتم قبل میلاد را شامل می شود به ترتیب تحت تاثیر جنوب بین النهرین، هنر اور و هنر آشور قرار گرفته و سده های سیزدهم و دوازدهم ق.م به اوج تمدنی خود دست یافته است. با اینکه مرکز آن در جنوب غربی ایران بوده ولی بقایایی از آن در مناطق دیگر نیز بدست آنده است.

با ظهر تمدن عیلامی برای نخستین بار نقشبرجسته وارد هنر ایران گردید: حدود 16نقشبرجسته، که دارای موضوعات مذهبی و سلطنتی بود و نقشی ممهم در تاریخ هنر ایران ایفا کرد. مهمترین مراکز عیلامی عبارت بودند از: شوش که پایتخت آن بود همراه با بقایای معماری ، سفالینه ها ، پیکرتراشی، آثار زرین و سیمین، عاجها، مهرها، چغازنبیل با یک زیگورات و یافته هایی از هر نوع و به مراتب با ارزش تر و غنی تر از آثار شوش، ریشهر در کرانه خلیج فارس، تل گسر توام با معماری و سفالینه ها و تل اسپید در فارس همراه با معماری. نقش برجسته های این تمدن در اماکن زیر کشف شده است:

کورانگون و نقش رستم در فارس، شگفت سلمان، گل فرا، قلعه تل در خوزستان، هورین شیخ خان و سر پل ذهاب در کرمانشاه.

اگر تمدن اورارتو را پی جویی کنیم با کتیبه های تاش تپه و سکندل و ستل کیل شین در آذر بایجان مواجه می شویم که از تمدن های نخستین آریایی هستند و بر خلاف عیلامیها، اثار زیادی از خود در شمال ایران بجا گذاسته اند. مقبره های صخره ای فخر آقا در آذر بایجان و اتاق فرهاد در صحنه و سکاوند در کردستان احتمالا از آنِ دوره مادها هستند. نقش مییه های معماری مشابه در فارس هم دیده می شود: داود دختر ف نقش رستم، تخت جمشید و تخت رستم.

تمدن ماد توانست در ایران گسترش یابد و پس از تلفیق با تمدن پارس که آن هم از اقوام آریایی بود ، اولین امپراتوری ایران یعنی هخامنشی در جنوب و جنوب شرق ایران شکل گرفت و پس از گسترش و یکپارچه سازی کل ایران تا هند و یانان پیشروی کرد.

Iran in Encyclopeadia of world Art, Gian Roberto Scarcia, vol VIII,PP212-247

اماکن هنری ایران/ اسکارچیا/ ترجمه یعقوب آژند