نخستین آیات نازله چه بود؟
«بسمالله...» جزئی از قرآن است و در این موضوع شک و شبههای وجود ندارد و اختلاف نظر موجود در این است که آیا «بسم الله …» به تعداد سورههای قرآن و به صورت جداگانه نازل شده است یا خیر؟ به اعتقاد شیعیان، «بسم الله…» اولین آیات نازل شده بر پیامبر (صلی الله علیه وآله) و جزء تمام سورههاست.
مهمترین ضایعه فقدان پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله) چیست؟
با رحلت حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) رشتههای وحی قطع میشود و این موضوعی بسیار مهم است؛ زیرا کلام مستقیم خداوند با بشر قطع میشود.
«قرآن» کلام الهی است که از طریق وحی به پیامبر(صلی الله علیه وآله) الهام شده و از این رو معجزه جاوید پیامبر(صلی الله علیه وآله) است، زیرا از هرگونه نقصان و تحریف محفوظ مانده و جایگاه و منزلت خود را حفظ کرده است.
اولین آیه نزول یافته بر پیامبر (صلی الله علیه وآله) چه بود؟
درباره اولین آیه یا سوره نازل شده سه نظر وجود دارد:
1. گروهی معتقدند که اولین آیات سه یا پنج آیه از اول سوره علق بوده است که مقارن بعثت پیامبر نـازل شـده است , هنگامی که ملک (فرشته) فرود آمد و پیامبر را با عنوان «نبوت» ندا داد و به او گـفـت : بـخـوان , گفت : چه بخوانم ؟ پس او را در پوشش خود گرفت و گفت : «اقرا باسم ربک الـذی خـلـق , خـلـق الا نـسـان من علق , اقرا و ربک الا کرم الذی علم بالقلم , علم الا نسان ما لم یـعـلـم»[1] از امـام صادق (علیهالسلام) روایت شده است که فرمود: «اول ما نزل علی رسول اللّه (صلی الله علیه وآله) بسم اللّه الرحمان الرحیم اقرا باسم ربک و آخر مانزل علیه : اذاجا نصراللّه ». [2]
2. گـروهـی نـخستین سوره نازل شده را سوره مدثر میدانند .
این سوره نخستین سورهای است که پس از قطع شدن موقتی وحی (دوران فترت) بر پیامبر(صلی الله علیه وآله) نازل شد.
تمام قرآنپژوهان در آغاز نزول قرآن با آیات ابتدایی سوره «علق» اتفاق نظر دارند. ضمن این که بزرگانی هم چون شیخ مفید(ره) و آیتالله معرفت نسبت به نظرات گوناگون پیرامون کیفیت نزول دفعی قرآن انتقاد دارند و تأکید میکنند کیفیت و روح قرآن بر کیفیت نزول آن ارجح است.
از ابن سلمه روایت شده است که از جابر بن عبداللّه انصاری سؤال کردم : کدامین سوره یا آیه قرآن برای نخستین بار نازل شده است ؟
گـفـت : «یـا ایها الـمدثر» گفتم : پس «اقرا باسم ربک» چه ؟
گفت: گفتاری که از پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) شنیدهام اکنون برای شما بازگو میکنم شنیدم که فرمود: «مدتی را در مجاورت کوه حـرا گـذرانیدم در پایان که از کوه پایین آمدم و به میانه دشت رسیدم , ندایی شنیدم به هر طرف نـگریستم کسی را ندیدم سپس سر به آسمان بلند کردم , ناگهان او (جبرئیل) را دیدم لرزشی مرا فـرا گـرفـت , بـه خـانـه نزد خدیجه آمدم , خواستم تا مرا بپوشاند آن گاه «یا ایها المدثر, قم فـانـذر»[3] نـازل شد.[4]
گروهی از این حدیث استفاده کردهاند که اولین سوره نازل شـده در ابـتـدای وحی بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) این سوره است[5] ولی در متن حدیث هیچ گونه اشاره ای به این امر که نخستین سوره نازل شده این سوره باشد نشده است ,و صرفاً استنباط جابر از ایـن حـدیـث چـنـیـن بوده است شاید این پیش آمد پس از مدتی که از بعثت گذشته بود (فترت) صـورت گـرفـتـه باشد, زیرا پس از آغاز بعثت برای مدتی وحی منقطع گردید و دوباره آغاز شد .
شاهد بر این مدعی حدیث زیر است : از جابر بن عبداللّه روایت دیگری شده است که پیامبر(صلی الله علیه وآله) درباره فترت وحی سخن میگفت و میفرمود: «هنگامی که به راه خود ادامه میدادم , ناگاه ندایی از آسمان شنیدم سربلند کردم , فـرشته ای را دیدم که در کوه حرا نیز آمده بود از دیدار او به وحشت افتادم و بر روی زانوهای خود قـرار گـرفتم سپس از راه خود برگشتم و به خانه آمدم و گفتم : زملونی , زملونی (مرا بپوشانید) آن گـاه مـرا پـوشاندند در این موقع آیات : «یا ایها المدثر, قم فانذر, و ربک فکبر, و ثیابک فطهر و الرجز فاهجر»[6] نازل شد پس از آن , وحی پی در پی و بدون انقطاع فرود آمد». [7]
3. گروهی اولین سوره نازل شده را سوره فاتحه میدانند زمخشری میگوید:«بیشتر مفسرین بـر این عقیدهاند که سوره فاتحه اولین سوره نازل شده قرآن است »علامه طبرسی از استاد احمد زاهـد در کـتاب ایضاح به نقل از سعید بن المسیب از مولی امیرالمؤمنین (علیهالسلام) آورده است که فرمود: «از پـیامبر(صلی الله علیه وآله) از ثواب قرائت قرآن سؤال نمودم , سپس آن حضرت ثواب هر سوره را بیان فرمود, به ترتیب نزول سورهها پس اولین سوره ای را که در مکه نازل شده است , سوره «فاتحه »بر شمرد, سـپـس «اقـرا باسم ربک» و آن گاه سوره (ن و القلم )[8] واحدی نیشابوری در اسباب الـنـزول دربـاره ابـتدای بعثت چنین آورده است : «گاه که پیامبر با خود خلوتی داشت , ندایی از آسمان میشنید که موجب هراس وی میشد و در آخرین بار فرشته او را ندا داد: یا محمد! گفت : لـبـیـک گـفـت : بـگـو«بـسم اللّه الرحمان الرحیم الحمد للّه رب العالمین » [9]
البته پیامبر اکـرم (صلی الله علیه وآله) از همان ابتدای بعثت با گروه کوچک خود (علی و جعفر و زید و خدیجه) نماز را طبق سـنت اسلامی انجام میداد و نماز بدون فاتحة الکتاب برپا نمیشود و در حدیث آمده است : «اولین چـیـزی که جبرئیل به پیامبر(صلی الله علیه وآله) تعلیم داد, نماز و وضو بود» که لازمه آن مقرون بودن بعثت با نزول سوره حمد است جلالالدین سیوطی میگوید: «هرگز نبوده است که نماز در اسلام بدون فاتحه الکتاب باشد».[10]
مـیان این سه نظر میتوان به گونه ای جمع کرد, زیرا نزول سه یا پنج آیه از اول سوره علق به طور قـطـع بـا آغـاز بعثت مقارن بوده است , و این مسئله مورد اتفاق نظر است سپس چند آیه از ابتدای سـوره مـدثر نازل شده است , ولی اولین سوره کامل که بر پیامبر نازل گردیده سوره حمد است و چـنـد آیه از سوره علق یا سوره مدثر در آغاز, عنوان سوره نداشته و با نزول بقیه آیه های سوره این عـنـوان را یـافـتـه اسـت لـذا اشـکـالـی نـدارد کـه بگوییم اولین سوره, سوره حمد است و به نام فـاتـحـة الـکـتـاب خـوانـده میشود وجـوب خـوانـده شـدن ایـن سـوره در نـماز اهمیت آن را میرساند, بـه طـوری کـه آن را سـزاوار عدل و همتای قرآن شدن, میکند «ولقد آتیناک سبعا مـن الـمـثـانـی و القرآن العظیم [11] , و به راستی ما به تو سوره حمد و قرآن عظیم را دادیم» سـوره ای کـه به نام «سبعا من المثانی» خوانده میشود بنا بر نقلی سوره حمد است که مشتمل بر هـفـت آیه است از این جهت «مثانی» گفته میشود که به سبب کوتاهی قابل تکرار است به ویژه سوره حمد که روزانه در نماز تکرار میشود پس اگر ترتیب نزول سورهها را از نظر ابتدای سورهها در نـظـر بـگیریم , اولین سوره , علق و پنجمین سوره , حمد است چنان که در ترتیب نزول سورهها آوردهایم و اگر سوره کامل را ملاک بدانیم, اولین سوره کامل سوره حمد است .
آیا «بسمالله الرحمن الرحیم» نخستین آیه نازلشده بوده است ؟
دانشمندان شیعه و سنی اتفاق نظر دارند که آغاز نزول قرآن در روز مبعث و با 5 آیه ابتدایی سوره «علق» به همراه بسمالله بوده است.
«بسمالله...» جزئی از قرآن است و در این موضوع شک و شبههای وجود ندارد و اختلاف نظر موجود در این است که آیا «بسم الله …» به تعداد سورههای قرآن و به صورت جداگانه نازل شده است یا خیر؟ به اعتقاد شیعیان، «بسم الله…» اولین آیات نازل شده بر پیامبر (صلی الله علیه وآله) و جزء تمام سورههاست.
پی نوشت ها :
[1] . عـلـق 96 : 5 ـ 1 ر ک : تـفـسـیر منسوب به امام عسکری , ص 157 بحارالانوار, ج18 , ص 206, حدیث 36 تفسیر برهان , ج2 , ص 478 صحیح مسلم , ج1 , ص 97 صحیح بخاری , ج1 , ص 3.
[2] . اصول کافی , ج2 , ص 628 عیون اخبارالرضا, ج2 , ص 6 بحارالانوار, ج92 , ص 39.
[3] . مدثر 74: 2 ـ 1.
[4] . صحیح مسلم , ج1 , ص 99 و رجوع کنید به : امام احمد بن حنبل , مسند احمد, ج3 , ص 306.
[5] . ر ک : بدرالدین زرکشی , البرهان فی علوم القرآن , ج1 , ص 206.
[6] . مدثر 74: 5 ـ 1.
[7] . صـحـیـح بـخـاری , ج1 , ص 4 صحیح مسلم , ج1 , ص 98 و رجوع کنید به : مسند احمد, ج3 , ص 325.
[8] . تفسیر طبرسی , ج10 , ص 405 و رجوع کنید به : الکشاف , ج4 , ص 775.
[9] . فاتحه 1: 2 ـ 1 اسباب النزول , ص 11.
[10] . الاتقان , ج1 , ص 12.
[11] . حجر 15: 87.
فرآوری : زهرا اجلال
بخش قرآن تبیان
منابع :
خبرگزاری فارس ؛ حجتالاسلام علی احمد ناصح
سایت شیعه