هنر عصر پارینه سنگی

هنر در ادوار ماقبل تاریخ

نخستین آثار باقی مانده از مردمان ماقبل تاریخ بر دیوارهای غارهای اروپا خصوصا غارهای فرانسه ( لاسکو، فون دوگوم)  و اسپانیا ( آلتامیرا ، کاستنن) باقی مانده است. بر این اساس نخستین هنر انسان ابتدایی، هنر نقاشی بر دیوار غارهاست. البته مجسمه های کوچک که اصولا الهه گان باروری هستند نیز از همین غارها بدست آمده ولی قدمت نقاشی های موجود در غار بیشتر است. کهن ترین این آثار به زمانی در فاصله تقریبا 30 هزار سال تا 10 هزار سال پیش تعلق دارد.

این آثار توسط انسانهایی بوجود آمد که ایشان را در روند تکاملی انسان، هموساپینس ( انسان اندیشمند ) می نامند.

موضوع و سوژه این آثار با فرهنگ و اقتصاد آن روزگار یعنی شکار ارتباط مستقیم دارد. انسانهایی که با ابزار های ابتدایی مانند ابزار تراشیده شده از سنگ و چوب و استخوان، به گرداوری غذا می پرداختند و برای بقا، جان خود را در معرض خطر مواجه با حیوانات وحشی و بزرگ مانند انواع شیر ، ببر، گوزن، ماموت، گراز، اسب و گاو قرار می دادند.

امروزه روز نیز قبایلی با فرهنگ ابتدایی هنوز موجود هستند مانند اسکیموها، بوشمن ها، سیاهپوستان و اقوام ساکن در اقیانوسیه و می توان از طریق همین قبایل تا حدودی عقاید، تفکرات، مراسم و آیین های اقوام ما قبل تاریخ را بازخوانی کرد.

قبل از شروع بحث تذکر یک نکته ضروری است و آن اینکه منظور از ماقبل تاریخ، دوران قبل از اختراع خط نوشتاری است و این موضوع به مفهوم عدم وجود فرهنگ و یا آیین و... نیست بلکه تنها منظور این است که برای خوانش این ادوار، متون نگارشی در دست نیست و خوانش ما از این دوران ، تنها با استفاده از آثار تجسمی بجای مادنه مانند نقاشی، مجسمه، ابنیه و... ممکن و مقدور می باشد.

دوران ماقبل تاریخ (عصر حجر) را اصولا به 3 دوره مجزا تقسیم می کنند:

1- دوره پارینه سنگی

2- دوره میانه سنگی

3- دوره نوسنگی

دوران پارینه سنگی ( دیرینه سنگی یا پالئولیتیک):

این دوران تقریبا با آخرین پیشروی و پسروی یخچالهای بزرگ طبیعی مقارن بود و انسان شکارگر، در زمانهای تسلط آب و هوای سرد، ناگزیر به غارها پناه برد.

در دل همین غارها بود که مهمترین تفکرات انسان ابتدایی در زمینه نگرشش به زندگی شکل گرفت.

به طور کلی آثار این دوره را به دو دسته یا گروه "هنر خانگی" و "هنر غار" تقسیم می کنند. گروه اول شامل اشیای زینتی کوچکی است که با ابزارسازی سنگی و استخوانی آن روزگار ارتباط دارد و گروه دوم کنده کاریها و نقاشی های دیوار و سقف غارها را در بر می گیرد.

نمونه های گروه اول از تمام نواحی غرب و مرکزی اروپا و هر جایی که نشانی از انسان بوده بدست آمده است. هرچند که سبک آنها در هر منطقه متفاوت است. شاخص ترین این دسته از آثار، مجسمه های کوچک از الهه های باروری است که به "ونوس" مشهورند و معروف ترین آنها، "ونوس ویلندورف" است . در این پیکره های زنانه کوچک هیچ گونه تمایلی به طبیعتگرایی دیده می شود. پیکره ها فاقد سر هستند و با اغراق، تنها بر قسمتهای زنانه بدن تاکید شده است. به همین دلیل این مجسمه ها را دارای نیرویی جادویی می دانند و معتقدند برای انسان آنروزگار که بقای نسل برایش در درجه اول اهمیت بوده به نوعی سمبل باروری و ازدیاد نسل محسوب می شده و کاملا نقش آیینی و جادویی داشته است.

از نمونه های گروه دوم می توان به نقوش دست انسان که به صورت نگاتیو و پزیتیو بر دیوار غارها نقش بسته نام برد. این نقوش دست که شاید بر اساس نوعی اعتقادات مذهبی و به منظور ثبت حضور در مراسم به جای مانده، تنها اثر از نقش انسانی در هنر پیشا تاریخی است. البته چندین مورد استثنا در این میان به چشم می خورد از جمله تصویر انسانی که لبای حیوان پوشیده  و از غار سه برادر بدست آمده که محققین وی را احنمالا نقش یک جادوگر تعبیر کرده اند.

همچنین تصاویر حکاکی و نقاشی شده از حیوانات مختلف بر دیوار غارها که در آن روزگار در اروپای غربی می زیسته اند مانند گاو کوهاندار، ماموت، اسب، گوزن شمالی و...

علاوه بر این برخی علائم رمزی و صور هندسی چون خانه های شطرنجی، مربع، دایره و... نیز یر دیوار و سقف غارها دیده می شود که تا کنون معنای درست و قطعی برای آنها کشف نشده و به امضا، نشان قبیله، علائم جادویی و آیینی و... تعبیر شده اند.

در زمان حاضر به دلیل تاثیر مخرب های اسیدهای موجود در خاک، فقط شمار اندکی از این نقوش بر جای مانده است.

از خصوصیات این نقاشی ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

- با توجه به آنکه نقوش چندین بار در یک محل و بر روی نقوش قبلی کار شده می توان نتیجه گرفت علاوه بر اینکه احتمالا چندین نسل در یک منطقه زندگی کرده اند، آن مکان از نوعی حالت تقدس برخوردار بوده است.

- با توجه به مورد بالا نقوش فاقد کمپوزیسیون هستند.

- نقوش در دهانه غار کار نشده بلکه در نقاطی دور از دسترس و صعب العبور و در اعماق غارها کار شده اند به همین دلیل آن مناطق فاقد نور طبیعی هستند و محتملا بشر برای اجرای نقاشی هایش از پیه سوزهای اولیه استفاده می کرده است. همین امر موجب تقویت نظریه جادویی و آیینی بودن این نقوش گردیده است.

- هنرمند  دوران پیشاتاریخی برای تولید اثر رنگی از دوده زغال یا گرد استخوان سوکه با پیه و یا آب مخلوط شده استفاده کرده است و برای قلمو نیز احتمالا از نی و موهای زبر جانوران چیزی شبیه قلمو ساخته است.

- وجود نوعی پرسپکتیو حسی و نزدیک بودن تصاویر به قطع طبیعی ، شیوه این نقاشی ها را ناتورالیسم ( طبیعت گرایی) کرده است.

- در برخی تصاویر اثر تیرهای پرتاب شده به سنگ دیده می شود به همین دلیل محققین معتقدند این تصاویر برای بالا بردن روحیه شکارچیان قبیله و به منظور تسلط بر روح حیوانت کشیده شده اند.

دایره المعارف هنر,  رویین پاکباز

تاریخ اجتماعی هنر، آ. هوزر، ترجمه نجف دریابندری