تمجید «آیرونساید» از رضاخان

«آیرونساید» كیست؟

«سرادموند آیرونساید» جوان‌ترین سرلشگر انگلیسی تا آن زمان در ارتش بریتانیا بود. وی كه در 1880 میلادی متولد شد در 39 سالگی بالاترین رتبه شوالیه‌گری خود را در ارتش بدست آورد. نخستین مأموریت مهم او نظارت بر عقب نشینی نیروهای بریتانیائی از لشكركشی نافرجام به «آرخانگلسك» پس از انقلاب بلشویكی روسیه بود. عقب‌نشینی سربازان انگلیسی و یونانی در آسیای صغیر (تركیه) در تابستان 1920 نیز زیرنظر او انجام گرفت. آیرونساید از شهریور 1299 تا اردیبهشت 1300 مامور خدمت در ایران و هدایت كودتای رضاخان پهلوی بود.

پس از این مرحله كه موضوع مقاله‌ حاضر است وی به ریاست دانشكده افسری انگلستان منصوب شد (26 ـ 1922) و تا درجه ارتشبدی ارتقاء مقام یافت و در 1940 رئیس كل ستاد ارتش بریتانیا گردید. «وینستون چرچیل» در همان سال او را بازنشسته و عضو مجلس اعیان انگلستان كرد. آیرونساید خاطرات خود را در طول دوران خدمت در دفتر یادداشت روزانه‌ای می‌نوشت كه بعدها پسرش آن را منتشر كرد. وی در 1959 در 79 سالگی درگذشت.

«آیرونساید» بانی كودتای رضاخان

در تابستان 1299 بلشویكها در تعقیب نیروهای مخالف و همچنین انگلیسی‌هائی كه از این نیروها حمایت می‌كردند، بار دیگر وارد رشت و انزلی شدند و نیروهای انگلیسی مستقر در این دو منطقه را تارومار كردند. این حادثه ضربه سختی به روحیه نیروهای انگلیسی وارد كرد. به همین دلیل در مهرماه همان سال دولت انگلستان یك ژنرال خود به نام «آیرونساید» را مامور كرد تا ضمن ورود به تهران نیروهای انگلیسی را سامان تازه‌ای بخشیده یك حكومت قدرتمند طرفدار انگلستان را در تهران به روی كار آورد. وظیفه این افسر انگلیسی این بود كه با تقویت روحیه از دست رفته سربازان انگلیسی مانع از پیشروی مجدد روسها شود و نگذارد آنان از ناحیه منجیل جلوتر بیایند. «آیرونساید» پس از انتصاب به این سمت تلاش‌های خود را آغاز كرد . هم او بود كه به دستور «لردكرزن» وزیر خارجه وقت انگلستان و همراهی «نورمن» سفیر آن كشور در تهران نقشه كودتای رضاخان را به اجرا در‌آورد.

آیرونساید در شهریور 1299 از بغداد به قزوین آمد تا فرماندهی قوای نظامی انگلیس مستقر در شمال ایران را برعهده بگیرد. در آن زمان «استاروسلسكی» فرمانده قزاق‌ها به دلیل توفیق در دفع انقلابیون نهضت جنگل در شمال ایران توانسته بود محبوبیتی نزد شاه كسب كند به طوری كه وقتی وارد رشت شده بود، شاه لقب «سردار» به او بخشید. این محبوبیت طبعا مانع تشكیل یك ارتش ایرانی تحت نظارت آیرونساید بود. به همین دلیل اولین كار آیرونساید و نورمن این بود كه احمد شاه قاجار را وادار كردند فرمانده روسی نیروهای قزاق را بركنار كرده، یك فرمانده ایرانی به جای او بگمارد. شاه سردار همایون را به فرماندهی نیروهای قزاق منصوب كرد و آیرونساید هم یكی از افسران خود ـ به نام سرهنگ «هنری اسمایت» را به اداره امور نیروهای قزاق و سرپرستی امور مالی آن گماشت1 آیرونساید در 11 آبان 1299 به اردوگاه قزاق‌ها رفت و درباره افسران ایرانی تحقیقاتی به عمل آورد. وی در یادداشتهای خود چنین نوشت:

«... رضاخان بدون شك یكی از بهترین افسران است و اسمایت توصیه می‌‌كند كه رضاخان عملاً رئیس این دسته باشد و تحت نظر فرمانده سیاسی كه از تهران تعیین شده، عمل كند ...» 2

آیرونساید پس از بازدید دیگری از نیروهای قزاق در 24 دی 1299 چنین می‌نویسد:

«من به دیدار قزاقان ایرانی رفته آنان را از نظر گذراندم. اسمایت سر و سامانی به وضعشان داده است. مواجب اینها مرتباً پرداخت شده است و اكنون این افراد لباس و مسكن دارند ... فرمانده كنونی قزاقان (سردار همایون) موجود حقیر و بی‌بو و خاصیتی است و روح و روان واقعی این گروه سرهنگ رضاخان است، یعنی همان مردی كه قبلاً بسیار به او علاقمند شده بودم. اسمایت می‌گوید مردی نیكوست و من به اسمایت گفته‌ام كه به سردار همایون مرخصی بدهد تا به سركشی املاك خود برود.» 3

آیرونساید در جای دیگری از همین یادداشت پس از شرحی در ستایش از رضاخان می‌نویسد:

«شخصاً عقیده دارم یك دیكتاتوری نظامی گرفتاریهای ما را در ایران برطرف خواهد كرد و ما را قادر خواهد ساخت بی‌هیچ دردسری این كشور را ترك گوئیم»4

با كنار زدن سردار همایون، رضاخان عملاً در مقام فرماندهی نیروهای قزاق قرار گرفت و روابطش با آیرونساید و اسمایت روز به روز نزدیكتر شد.

دولت لندن برای انجام كودتائی كه نقشه آن را كشیده بود به دو چهره سیاسی و نظامی نیاز داشت. انگلیسی‌ها پس از بررسی‌های لازم، سیدضیاءالدین طباطبائی را به عنوان چهره سیاسی و رضاخان را به عنوان چهره نظامی موردنظر خود برگزیدند. كودتای سوم اسفند 1299 با نقشه ژنرال آیرونساید و با اراده این دو به اجرا گذارده شد. سیدضیاء مسئول پیشبرد كودتا از نظر سیاسی و رضاخان عامل نظامی آن بود.

روز 10 بهمن 1299 ژنرال آیرونساید در ملاقات با رضاخان، حمایت خود و دولت انگلیس از قدرت گرفتن وی را در تهران اعلام كرد. در این دیدار رضاخان توافق كرد كه پس از فتح تهران توسط نیروهای قزاق، مقام نخست‌وزیری به سید ضیاء‌الدین سپرده شود و برای اینكه رضاخان اطمینان باید كه در تصرف تهران مشكلی وجود نخواهد داشت، ژنرال انگلیسی به او اعلام كرد كه احمدشاه در جریان این اقدام قرار داد و «نورمن» سفیر انگلستان مشكلات احتمالی را حل خواهد كرد.

آیرونساید روز 23 بهمن یعنی 10 روز قبل از وقوع كودتا، نقشه كامل آن را در اختیار رضاخان قرار داد و از خواست كه شدیداً رفتار نظامیان عامل كودتا (قزاق‌ها) را تحت‌نظر داشته باشد تا اقدامی خلاف برنامه كودتا انجام ندهند. او راجع به این دیدار چنین نوشته است:

«من با رضاخان مصاحبه كرده‌ام و سركردگی قزاقان ایرانی را به طور قطعی به او سپرده‌ام. او مردی واقعی و رك‌ترین مردی است كه تاكنون دیده‌ام. به او گفته‌ام كه قصد دارم بتدریج او را از قید تسلط خود رها سازم ... در حضور اسمایت صحبت مفصلی با رضا داشتم و هنگامیكه موافقت كردم او را به حال خود رها سازم دو نكته را برایش روشن ساختم. 1ـ هنگامی‌ كه از هم جدا می‌شویم نباید بكوشد مرا از پشت هدف قرار دهد و اگر چنین كند این كار به نابودیش منجر خواهد شد. 2ـ شاه تحت هیچ شرایطی نباید بر كنار شود ... رضا با چرب زبانی قول داد و من و او دست یكدیگر را فشردیم. 5

آیرونساید یك هفته قبل از وقوع كودتا یعنی روز 27 بهمن 1299 به تهران آمد تا «نورمن» وزیر مختار انگلستان را در جریان كودتای قریب‌الوقوع خود قرار دهد. نورمن از شنیدن خبر انتخاب رضاخان به فرماندهی نظامی كودتا، وحشت كرد. 6 او اعتقاد داشت رضاخان با روحیه‌ای كه دارد، قبل از هر چیز ، به فكر پائین كشیدن احمد شاه از تخت سلطنت خواهد افتاد ولی «آیرون ساید» به وی اطمینان داد كه چنین واقعه‌ای رخ نخواهد داد. 7

«آیرونساید» در یادداشتهای مربوط به 29 بهمن ـ 4 روز قبل از كودتا ـ تصریح كرد « برای ما كودتا از هر چیز دیگر مناسب‌تر است. 8 وی در كتاب خاطرات خود گفته است: «تصور می‌كنم همه قبول دارند كه من كودتا را مهیا كرده‌ام. دقیقاً می‌توان گفت كه من كودتا كردم»

پی نوشت‌ها:

1ـ فشار انگلیسی‌ها برای بركناری فرمانده روسی قزاق‌ها در ایران به حدی برای مشیرالدوله رئیس‌الوزرا غیرقابل تحمل بود كه وقتی نتوانست مانع تسلیم شدن شاه در برابر آیرونساید شود، از مقام خود استعفا داد و شاه سپهدار رشتی را به عنوان رئیس‌الوزرا جانشین وی ساخت ـ 7 آبان 1299

2ـ فرهنگ جدید سیاسی ـ محمد مهرداد ـ انتشارات هفته صفحه 259

3ـ فرهنگ جدید سیاسی، همان

4ـ خاطرات سری آیرونساید ـ به نقل از : سید ضیاءالدین طباطبائی به روایت اسناد ساواك، مركز بررسی اسناد تاریخی، ص 19.

5ـ فرهنگ جدید سیاسی ـ همان

6ـ رضاشاه از تولد تا سلطنت ـ دكتر رضا نیازمندی ـ صفحه 422

7ـ رضاشاه از تولد تا سلطنت، همان

8ـ خاطرات سری آیرونساید، همان.

9ـ دولت و حكومت در ایران ـ دكتر شاپور رواسانی ـ صفحه 115.

منبع: موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی