راهی برای کاهش اختلاف طبقاتی در جامعه

وقف و آثار فردی و اجتماعی آن

رسول خدا صلی الله علیه واله و ائمه اطهار علیهم السلام گذشته از این که به مستمندان و قشرهای محروم جامعه کمک می‏کردند، آیندگان را نیز فراموش نمی ‏کردند و با بجا گذاشتن صدقات و موقوفات زیادی از املاک و زمین ها و اموال خویش، سنت حسنه وقف را پایه‏ ریزی کردند.

قال رسول الله صلی الله علیه واله: اذا مات ابن آدم انقطع عمله الّا من ثلاثه؛ صدقة جاریة او علمٌ ینتفع به او ولدٌ صالح یدعوا له (1)؛ زمانی که فرزند آدم بمیرد پرونده عمل او بسته می‏شود مگر از سه‏ چیز؛ صدقه جاریه، علم مفید و فرزند صالحی که برای او دعا کند.

از ظریف ‏ترین تعالیم اجتماعی اسلام که براساس حسّ نوع دوستی و مسأله تعاون بنا نهاده شده، مسأله صدقات جاریه و انفاق می باشد که یكی از زیباترین مصادیق آن، در سنت پسندیده «وقف» متجلی گردیده است. اساسا هدف اصلی از وقف، تأمین و تثبیت قسمتی از نیازمندی های عمومی و گسترش فرهنگ و آداب انسانی و تشویق به احداث بناهای مفید از قبیل مراکز علمی، بهداشتی و مذهبی است. اسلام با این ابتکار یک برنامه عالی انسانی را بنیانگذاری کرد که به دنبال آن عواطف بشردوستی زنده شد و تا آن جا در روح و اخلاق مردم اثر گذاشت که از مال خود چشم می ‏پوشند و با وقف کردن قسمتی از اموال خویش به نفع کسانی که باید حمایت شوند، وسیله آسایش آنان را فراهم می‏کنند و نیازمندی های نسل های آینده را نیز از همین طریق تأمین می‏کنند.

وقف چیست؟

وقف در لغت به معنای ایستادن یا به حالت ایستاده ماندن و آرام گرفتن است(2) و در اصطلاح فقهی، حبس کردن چیزی است از طرف مالکش به وجهی از وجوه، به نحوی که فروش آن ممنوع باشد، به ارث منتقل نگردد، قابل هبه نباشد، فروخته نشود و به رهن و اجاره و عاریت و از این قبیل داده نشود. و صرف کردن آن مال در جهتی که واقف تعیین کرده است»(3)

فقها برای وقف، اقسامی ذكر کرده اند، همچون «وقف عام» که مقصود از آن امور خیریه است و مخصوص عنوان و یا جهت معینی نیست مانند وقف بر فقرا و مدارس و مساجد و... ؛ «وقف خاص» که مخصوص عنوان و یا جهت خاصی است، مانند وقف بر اولاد یا افراد و یا طبقه ای خاص از مردم و...، و انواع دیگری از وقف که در كتب فقهی و در مباحث مربوط به اقتصاد اسلامی، بخشهای مفصّلی را به خود اختصاص داده است.(4)

وقف پیش از اسلام

علی رغم این که وقف، پیش از اسلام به معنای اصطلاحی آن وجود نداشته است ولی انواعی از تخصیص اموال و املاک به امور خیریه و معابد  وجود داشته است که از جهاتی شباهت هایی با وقف داشته اند. چنانکه دکتر الکبیسی در نقد بیان امام شافعی می گوید: «ظاهر کلام وی چنین می رساند که مفهوم انواع حبس (مال و وقف) در میان امت های پیش از اسلام به طور کلی ناشناخته بوده، ولی این معنی حقیقت ندارد زیرا حبس پیش از اسلام نیز معروف بوده گرچه به نام حبس یا وقف نامیده نمی شده است. امت ها با اختلاف ادیان و معتقدات شان با انواعی از تصرفات مالی آشنا بودند که از حیث مفهوم دور از حدود معنای وقف اسلامی نبود...اوقاف ابراهیم خلیل علیه السلام که تا امروز نیز باقی است خود بهترین دلیل است بر وجود وقف قبل از اسلام.(5)

هنگام  فتح شوش نیز در بقعه دانیال نبی سندی به دست آمد که به موجب آن گنجی برای پرداخت وام های بدون ربا اختصاص یافته بود و خلیفه دستور داد که گنج به دست آمده به بیت المال منتقل شده، طبق دستور مندرج در سند عمل شود.(6)

وقف در فرهنگ قرآن

اگرچه قرآن کریم بر وقف و احکام فقهی آن صراحت ندارد ولی برای یافتن دیدگاه قرآن کریم نسبت به مسأله «وقف»، باید از سویی آیات شریفه ای را که بر «انفاق، احسان، عمل صالح، خیرات، مبرّات، باقیات صالحات، ایثار و...» صراحت دارند، در نظر گرفت و از سوی دیگر مبارزه بی امان وحی الهی را با «کنز مال، تکاثر، تفاخر، استکبار سرقت، طغیان، کسب حرام، حب مال، راندن قهر آمیز یتیم، پرخاش برسائل و ...» با تعمیقی دقیق مورد بررسی قرار داد.

وقف در فرهنگ اهل بیت

رسول خدا  صلی الله علیه واله و ائمه اطهار علیهم السلام گذشته از این که به مستمندان و قشرهای محروم جامعه کمک می‏کردند، آیندگان را نیز فراموش نمی ‏کردند و با بجا گذاشتن صدقات و موقوفات زیادی از املاک و زمین ها و اموال خویش، سنت حسنه وقف را پایه‏ ریزی کردند. یکی از فصول درخشان زندگانی این پیشوایان بزرگ، اقدامات آنان در زمینه وقف است که هم مردم را به وقف تشویق می‏ نمودند و هم شخصاً املاک و دارایی های ارزنده‏ای را وقف می‏کردند.

حضرات معصومین علیهم السلام موقوفه هایی داشتند که در تاریخ ثبت شده است و این موقوفات از اموال و دارایی شخصی آن بزرگواران بوده که محدثان و مورخان نقل کرده اند. همچون مزارع زیادی در «خیبر»، «بویره»، «وادی نخله»، «طائف»، « مهزور» و... که توسط  رسول خدا  صلی الله علیه واله برای فقیران و بینوایان وقف عام و در بعضی موارد نیز وقف خاص گردید.

همچنین وقف نامه های متعددی از حضرت امیرالمومنین و حضرت زهرا و امامان معصوم علیهم السلام به یاگار مانده که به جهت اختصار از ذکر آنها صرف نظر می کنیم.(7) با توجه به اهتمام زیاد شخص رسول خدا صلی الله علیه واله و جانشینان آن حضرت به مسأله وقف می توان به جایگاه و نقش وقف در پویایی اسلام پی برد که پویایی این دین جامع و کامل به زنده ماندن شعائر و احکام اسلامی و برخورداری پیروان آن از امنیت روحی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... است.

اهداف و آثار وقف

وقف ارتباط تنگاتنگی با مصالح عمومی دارد، مخصوصاً در جوامعی كه اختلاف طبقاتی در آن زیادی باشد. به وسیله وقف، ثروتمند به فقیر می‌اندیشد و توانا به سراغ ناتوان می‌رود و خیلی از نیازمندی های عمومی از این راه می‌تواند برطرف شود.

اهداف وقف، در فقراء و معابد محدود نمی‌شود، بلكه اهداف عمومی مثل ایجاد و اداره مركز علمی و بیمارستانه ا و... را هم در پی دارد. بطور کلی می توانیم پاره ای از اهداف عمومی سنت حسنه وقف را بدین صورت ذکر کنیم: دستگیری مستمندان و كمك به محرومان، سامان دادن زندگی فرودستان، تعدیل اقتصادی و هم سطح كردن زندگی مردمان، نشر علم و دانش، گسترش سطح آموزش به ویژه آموزش فرهنگ و معارف اسلامی و مبانی دینی، احداث و ایجاد مساجد، تكایا، كتابخانه‌ها، مدارس، بیمارستان ها، پناهگاه ها، مراكز عام المنفعه و اداره آنها، ایجاد و احداث راه‌ها و پل‌ها و...

از جهت دیگر، وقف كردن، صفات رذیله ای همچون حرص و دنیاپرستی را ریشه كن می‌كند و قناعت و نوعدوستی را می‌پروراند، وقف كردن تعاون و كمك‌رسانی افراد را جایگزین كشمكش و فخر فروختن می‌كند. وقف كردن جامعه‌ای پر از عشق و نوعدوستی و فضیلت ‌پروری به وجود می‌آورد. سطح فكرها را بالا می‌برد و درآمد موقوفه، تشنگان را سیراب و به مسافران در زیر سایه ‌سار نیكی، آرامش و آسایش می‌بخشد.

پی نوشت ها:

1) صحیح مسلم، جلد5، صفحه73؛ جامع‏الصغیر سیوطی به نقل از صحیح بخاری.

2) لسان العرب، حرف فاء، ص 395 .

3) الفقه علی المذاهب الخمسه ، ص 585 .

4) همان، ص 58 .

5) احکام وقف  در شریعت اسلام، صص 37 ـ 38 .

6) مقدمه ای بر فرهنگ وقف ، ص 11 .

7) وسائل الشیعه، ج 13، کتاب الوقوف و الصدقات، صص 312 - 314 .

منابع:

پایگاه اطلاع رسانی آستان قدس رضوی

پایگاه اطلاع رسانی سازمان اوقاف و امور خیریه

پایگاه اطلاع رسانی پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام

سایت اینترنتی موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت علیهم السلام