زیانکاران واقعی چه کسانی هستند؟
خدا هر موهبتى به انسان ارزانى مىدارد، همراه آن عملا پیمانى با زبان آفرینش از او مىگیرد، به او چشم مىدهد یعنى با این چشم حقایق را ببین، گوش مىدهد یعنى صداى حق را بشنو ... و به این ترتیب هرگاه انسان از آنچه در درون فطرت اوست بهره نگیرد و یا از نیروهاى خداداد در مسیر خطا استفاده كند، پیمان خدا را شكسته است.
زیانكاران واقعى
الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ (بقره27)
(فاسقان) كسانى هستند كه پیمان خدا را پس از آنكه محكم بستند مىشكنند، و پیوندهایى را كه خدا دستور داده برقرار سازند قطع مىنمایند، و در زمین فساد مىكنند، قطعاً آنان زیانكارانند.
در ادامه مقاله قبل پیرامون آیه 27 سوره بقره به تكمیل بحث می پردازیم .
از آنجا كه در آیه 26 سوره بقره، سخن از اضلال فاسقان بود در این آیه با ذكر سه صفت فاسقان را كاملا مشخص و معرفى مىكند:
1ـ "فاسقان كسانى هستند كه پیمان خدا را پس از آنكه محكم ساختند مىشكنند" (الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ)انسان ها در واقع پیمان هاى مختلفى با خدا بستهاند، پیمان توحید و خداشناسى پیمان عدم تبعیت از شیطان و هواى نفس، فاسقان همه این پیمان ها را شكسته، سر از فرمان حق بر تافته، و از خواستههاى دل و شیطان پیروى مىكنند.
این پیمان كجا و چگونه بسته شد؟ در اینجا این سؤال پیش مىآید كه پیمان یك امر دو جانبه است، ما هرگز به خاطر نداریم كه پیمانى با پروردگارمان در گذشته در این زمینهها بسته باشیم؟
ولى با توجه به یك نكته پاسخ این سؤال روشن مىشود و آن اینكه خداوند در عمق روح و باطن سرشت انسان، شعور مخصوص و نیروهاى ویژهاى قرار داده كه از طریق هدایت آن مىتواند، راه راست را پیدا كند و از شیطان و هواى نفس تبعیت ننماید، به دعوت رهبران الهى پاسخ مثبت داده و خود را با آن هماهنگ سازند.
قرآن از این فطرت مخصوص تعبیر به عهد خدا و پیمان الهى مىكند، در حقیقت این یك" پیمان تكوینى" است نه تشریعى و قانونى، قرآن مىگوید:
أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْكُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ وَ أَنِ اعْبُدُونِی هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ:" اى فرزندان آدم! مگر از شما پیمان نگرفتم كه شیطان را نپرستید كه او دشمن آشكار شما است، و مرا پرستش كنید كه راه راست همین است" (سوره یس آیه 60 و 61)
پیدا است كه این آیه اشاره به همان فطرت توحید و خداشناسى و عشق به پیمودن راه تكامل است.
شاهد دیگر براى این سخن، جملهاى است كه در نخستین خطبه نهج البلاغه از امیر مؤمنان على علیه السلام مىخوانیم: فبعث فیهم رسله و واتر الیهم انبیاءه لیستادوهم میثاق فطرته: " خداوند پیامبران خویش را یكى پس از دیگرى به سوى مردم فرستاد تا از آنها بخواهند كه به پیمان فطرى خویش عمل كند".
به تعبیر روشن تر خدا هر موهبتى به انسان ارزانى مىدارد، همراه آن عملا پیمانى با زبان آفرینش از او مىگیرد، به او چشم مىدهد یعنى با این چشم حقایق را ببین، گوش مىدهد یعنى صداى حق را بشنو ... و به این ترتیب هر گاه انسان از آنچه در درون فطرت او است بهره نگیرد و یا از نیروهاى خدا داد در مسیر خطا استفاده كند، پیمان خدا را شكسته است.
آرى فاسقان، همه یا قسمتى از این پیمان هاى فطرى الهى را زیر پا مىگذارند.
2ـ سپس به دومین نشانه آنها اشاره كرده مىگوید:" آنها پیوندهایى را كه خدا دستور داده برقرار سازند قطع مىكنند" (وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَل)
گرچه بسیارى از مفسران این آیه را ناظر به خصوص به قطع رحم و بریدن رابطه خویشاوندى دانستهاند، ولى دقت در مفهوم آیه نشان مىدهد كه معنى وسیع تر و عمومىترى دارد كه مساله" قطع رحم" یكى از مصداق هاى آن است.
زیرا آیه مىگوید: فاسقان پیوندهایى را كه خدا دستور داده بر قرار بماند قطع مىكنند، این پیوندها شامل پیوند خویشاوندى، پیوند دوستى، پیوندهاى اجتماعى، پیوند و ارتباط با رهبران الهى و پیوند و رابطه با خدا است، و به این ترتیب نباید معنى آیه را منحصر به قطع رحم و زیر پا گذاشتن رابطههاى خویشاوندى دانست.
لذا بعضى از مفسران آن را به قطع رابطه با پیامبران و مؤمنان، یا قطع رابطه با پیامبران دیگر و كتب آسمانى آنها كه خدا دستور پیوند با همه آنها را داده است تفسیر كردهاند كه پیدا است این تفسیرها نیز بیان كننده بخشى از مفهوم كلى آیه است.
در بعضى از روایات جمله" ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ" به رابطه با امیر مؤمنان علیه السلام و ائمه اهل بیت (علیهم السلام) تفسیر شده است. (نور الثقلین جلد اول صفحه 45)
3ـ نشانه دیگر فاسقان، فساد در روى زمین است كه در آخرین مرحله به آن اشاره شده: "آنها فساد در زمین مىكنند" (وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ)
البته این خود مطلبى روشن است، آنها كه خدا را فراموش كرده و سر از اطاعت او بر تافتهاند، و حتى نسبت به خویشاوندان خود، رحم و شفقت ندارند پیدا است با دیگران چگونه معامله خواهند كرد؟ آنها در پى كامجویى و لذتهاى خویش و منافع شخصى خود هستند، جامعه به هر جا كشیده شود براى آنها فرق نمىكند، هدفشان بهره بیشتر و كامجویى افزونتر است، و براى رسیدن به این هدف از هیچ خلافى پروا ندارند، پیدا است كه این طرز فكر و عمل چه فسادهایى در جامعه به وجود مىآورد.
قرآن مجید در پایان آیه مىگوید:" آنها همان زیانكارانند" (أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ)
راستى چنین است؟ چه زیانى از این برتر كه انسان همه سرمایههاى مادى و معنوى خود را كه مىتواند بزرگترین افتخارها و سعادتها را براى او بیافریند در طریق فنا و نیستى و بدبختى و سیهروزى خود به كار برد؟! كسانى كه به مقتضاى مفهوم "فسق" از حوزه اطاعت خداوند بیرون رفتهاند چه سرنوشتى غیر از این مىتوانند داشته باشند.
نكات آیه:
1ـ اهمیت صله رحم در اسلام
گرچه آیه فوق از احترام به همه پیوندهاى الهى سخن مىگفت، ولى بدون شك پیوند خویشاوندى یك مصداق روشن آن است.اسلام نسبت به صله رحم و كمك و حمایت و محبت نسبت به خویشاوندان اهمیت فوق العادهاى قائل شده است و قطع رحم و بریدن رابطه از خویشان و بستگان را شدیدا نهى كرده است.
اهمیت صله رحم تا آنجا است كه پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) مىفرماید:
صلة الرحم تعمر الدیار و تزید فى الاعمار و ان كان اهلها غیر اخیار: " پیوند با خویشاوندان شهرها را آباد مىسازد، و بر عمرها مىافزاید هر چند انجام دهندگان آن از نیكان هم نباشند" (سفینة البحار جلد 1 صفحه 514)
در سخنان امام صادق (علیه السلام) مىخوانیم:صل رحمك و لو بشربة من ماء و افضل ما یوصل به الرحم كف الاذى عنها؛
"پیوند خویشاوندى خویش را حتى با جرعهاى از آب محكم كن و بهترین راه براى خدمت به آنان این است كه (لا اقل) از تو آزار و مزاحمتى نبینند!" (سفینة البحار جلد 1 صفحه 514)
زشتى و گناه قطع رحم به حدى است كه امام سجاد علیه السلام به فرزند خود نصیحت مىكند كه از مصاحبت با پنج طایفه بپرهیزد، یكى از آن پنج گروه كسانى هستند كه قطع رحم كردهاند:"... و ایاك و مصاحبة القاطع لرحمه فانى وجدته ملعونا فى كتاب اللَّه"
" بپرهیز از معاشرت با كسى كه قطع رحم كرده كه قرآن او را ملعون و دور از رحمت خدا شمرده است" (سفینة البحار جلد اول صفحه 516)
در سوره محمد (صلی الله علیه وآله) آیه 22 مىفرماید: فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ أُولئِكَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ: " .. شما كه در زمین فساد مىكنید و قطع رحم مىنمائید مشمول لعنت خدا هستید و از رحمت او دور"! كوتاه سخن اینكه: قرآن نسبت به قاطعان رحم و برهمزنندگان پیوند خویشاوندى تعبیرات شدیدى دارد، و احادیث اسلامى نیز آنها را سخت مذمت كرده است.
از پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله پرسیدند: مبغوض ترین عمل در پیشگاه خداوند كدام است؟ در پاسخ فرمودند: "شرك به خدا". پرسیدند بعد از آن؟ فرمودند: "قطع رحم" (سفینة البحار - ماده رحم)
علت اینكه اسلام نسبت به نگهدارى و حفظ پیوند خویشاوندى اینهمه پافشارى كرده این است كه همیشه براى اصلاح، تقویت، پیشرفت تكامل و عظمت بخشیدن به یك اجتماع بزرگ، چه از نظر اقتصادى یا نظامى، و چه از نظر جنبههاى معنوى و اخلاقى باید از واحدهاى كوچك آن شروع كرد، با پیشرفت و تقویت تمام واحدهاى كوچك، اجتماع عظیم، خود به خود اصلاح خواهد شد.
اسلام براى عظمت مسلمانان از این روش به نحو كامل ترى بهرهبردارى نموده است، دستور به اصلاح واحدهایى داده كه معمولا افراد از كمك و اعانت و عظمت بخشیدن به آن روگردان نیستند.
زیرا تقویت بنیه افرادى را توصیه مىكند كه خونشان در رگ و پوست هم در گردش است، اعضاى یك خانوادهاند، و پیداست هنگامى كه اجتماعات كوچك خویشاوندى نیرومند شد، اجتماع عظیم آنها نیز عظمت مىیابد و از هر نظر قوى خواهد شد، شاید حدیثى كه مىگوید:" صله رحم باعث آبادى شهرها مىگردد به همین معنى اشاره باشد".
2ـ به جاى وصل كردن، قطع كردن
جالب اینكه در تعبیرى كه در آیه مورد بخث خواندیم چنین بود كه: فاسقان آنچه را خدا دستور داده است، وصل كنند، قطع مىكنند. در اینجا این سؤال پیش مىآید كه آیا قطع كردن قبل از وصل امكان دارد؟ در پاسخ مىگوئیم هدف از وصل كردن، ادامه روابطى است كه خداوند میان خود و بندگانش و یابندگان با یكدیگر بطور طبیعى و فطرى قرار داده است، و به تعبیر دیگر خدا دستور داده، این رابطههاى فطرى و طبیعى محافظت و پاسدارى شود ولى گنهكاران آن را قطع مىكنند.
آمنه اسفندیاری
بخش قرآن تبیان
منابع:
1- تفسیر نمونه ج1
2- تفسیر نور الثقلین جلد 1
3- سفینة البحار جلد اول صفحه 516
4- نهج البلاغه
