چرا دچار تهوع و استفراغ می شویم؟

استفراغ، بیرون ‌رانده شدن پرفشار محتویات معده و بخش ابتدایی روده از دهان است.

تعداد زیادی از بیماری‌ها که بسیاری از آن ها بیماری‌های دستگاه گوارش نیستند، ممکن است با استفراغ بروز کنند. بدون توجه به این که علت استفراغ چه باشد، استفراغ می‌تواند پیامدهای وخیمی داشته باشد،‌ از جمله به هم خوردن تعادل اسید و باز در بدن، کاهش حجم آب و املاح در بدن، سوء‌تغذیه و ذات‌الریه ناشی از ورود مواد استفراغی به درون ریه‌ها.

استفراغ نتیجه نهایی سه رویداد زیر در بدن است:

- حالت تهوع

تهوع، تجربه ذهنی و ناخوشایندی است که توصیف آن برای افراد مشکل است. از لحاظ فیزیولوژیک، تهوع معمولا همراه با کاهش حرکات معده و افزایش فشار عضلانی در روده کوچک است. به علاوه جهت حرکات دودی بخش فوقانی روده کوچک، معکوس و رو به بالا می‌شود.

- عق ‌زدن

عق ‌زدن به حرکات اسپاسمی عضلات تنفسی گفته می‌شود که هنگام بسته بودن گلوت (دریچه نای) رخ می‌دهد. هنگامی که این حرکات رخ می‌دهند، بخش تحتانی معده (آنتروم) منقبض می‌شود و بخش فوقانی معده و دریچه فوقانی معده (کاردیا) شل می‌شوند. فشار منفی درون قفسه سینه ناشی از حرکات تنفسی در مقابل گلوت بسته، باعث می‌شود بخش شکمی مری و کاردیا به طور مکرر به درون قفسه سینه وارد شوند.

- استفراغ

استفراغ هنگامی رخ می‌دهد که محتویات معده و روده کوچک به سمت بالا رانده و از دهان خارج ‌شوند. این حرکت ناشی از رویدادهای کاملا هماهنگ ‌شده است که می‌توان آن را به صورت این چند مرحله توصیف کرد:

ـ یک نفس عمیق کشیده می‌شود، گلوت بسته می‌شود و حنجره بالا می‌‌آید تا دریچه فوقانی مری باز شود. همچنین کام نرم به بالا می‌رود تا منافذ پشتی بینی را ببندد.

ـ هم زمان با حرکت دیافراگم (پرده عضلانی میان قفسه سینه و شکم)، درون قفسه سینه فشار منفی ایجاد می‌شود که باز شدن مری و دریچه انتهایی آن را تسهیل می‌کند.

ـ هم زمان با حرکت رو به پایین دیافراگم، عضلات شکم به شدت منقبض می‌شوند، معده را می‌فشارند و بنابراین فشار درون معده را بالا می‌برند. در حالی که دریچه خروجی معده (پیلور) بسته است و دهانه مری نسبتا باز است، مسیر خروجی برای محتویات معده باز است.

گرچه رویدادهایی که در بالا ذکر شد، به طور معمول رخ می‌دهند، اما اجتناب‌ناپذیر نیستند. استفراغ گاهی به طور ناگهانی و در غیاب نشانه‌های هشداردهنده قبلی بروز می‌کند.

یک واکنش بدنی که شبیه به استفراغ به نظر می‌رسد اما باید آن را از استفراغ افتراق داد،‌ برگرداندن غذا به دهان (رگورژیتاسیون) است. رگورژیتاسیون خروج بی‌فشار مواد غذایی از دهان است که اغلب حتی پیش از آن که مواد غذایی به معده رسیده باشد، رخ می‌دهد و معمولا نتیجه بیماری مری است.

کنترل عصبی استفراغ

مجموع فعالیت‌های پیچیده‌‌ای که به استفراغ می‌انجامد، بیانگر آن است که استفراغ باید تحت کنترل مراکز عصبی مرکزی باشد و همین‌گونه هم است. درون ساقه مغز، دو واحد مجزا از لحاظ ساختمانی و کارکردی وجود دارند که استفراغ را کنترل می‌کنند:

مراکز دو جانبه استفراغ که در تشکیلات شبکه‌ای بصل‌النخاع (پیاز مغز) قرار دارند، پیام‌ها را از شمار زیادی از منابع خارجی دریافت می‌کنند و تحریک آن ها نهایتا به استفراغ منتهی می‌شود.

تحریک الکتریکی این مرکز باعث القای استفراغ می‌شود و تخریب این مراکز در حیوانات آن ها را نسبت به داروهای استفراغ‌زا مقاوم می‌کند.

علل و عواقب استفراغ

تهوع و استفراغ نشانه‌هایی رایج و نگران‌کننده هستند که علل متعددی دارند. تقریبا هر کسی، زمانی در زندگی‌ا‌ش دچار تهوع و استفراغ شده است. گر چه این نشانه‌ها بسیار ناخوشایند هستند،‌ معمولا علل آن ها جدی نیست. هنگامی که علت این نشانه‌ها شناخته شد، درمان اغلب امکان‌پذیر است.

همان‌طور که گفته شد، مغز حاوی مرکزی است که بازتاب عصبی مربوط به استفراغ را کنترل می‌کند. استفراغ در نتیجه تحریک گیرنده‌هایی در جاهای متفاوت بدن )که لزوما ممکن است مربوط به دستگاه گوارشی نباشد( بروز می‌کند. پیام‌ها از معده و بخش فوقانی روده به این مرکز وارد می‌شوند و می‌توانند ایجاد تهوع و احتمالا استفراغ کنند.

استفراغ ممکن است در نتیجه تحریک‌های گوناگونی ایجاد شوند:

- آسیب به دیواره معده یا ورود مواد سوزاننده به دستگاه گوارش. همچنین سموم شیمیایی، الکل یا سم‌های باکتریایی ممکن است از این طریق مرکز استفراغ را تحریک کنند. شماری از داروها می‌توانند باعث تهوع و گاهی استفراغ شوند. داروهای ضدالتهابی غیراستروییدی مانند آسپیرین و ایبوپروفن شایع‌ترین داروهای ایجادکننده تهوع هستند.

- پاسخ ایمنی بدن به بیماری ناشی از ویروس‌ها یا باکتری‌ها در معده ممکن است باعث تهوع شود.

- مرکز استفراغ در مغز به برخی تغییرات در خون هم حساس است. علت تهوع و استفراغ حین بارداری نامعلوم است. این عارضه را به اشتباه "تهوع صبحگاهی" می‌نامند. اما اغلب زنانی که گرفتار آن شده‌اند، می‌دانند این حالت تنها در صبح‌ها رخ نمی‌دهد. تصور می‌شود تغییراتی در میزان استروژن خون خانم های باردار، عامل این تهوع باشد.

در چنین مواردی باید با تشخیص علت زمینه‌ای و درمان اختصاصی، استفراغ را مهار کرد، اما تشخیص فوری علت استفراغ اغلب ساده نیست و در کوتاه‌‌مدت می‌توان از داروهای ضداستفراغ برای مهار استفراغ و کاهش عواقب آن، تحت نظر پزشک استفاده کرد.

درمان استفراغ

رهایش کنید. گرچه استفراغ، مشکل ناخوشایندی است، ولی هر چه بیشتر جلو آن را بگیرید، ناراحتی طولانی‌تر می‌شود. بهترین کار این است که بگذارید استفراغ کنید. ظرف 12 تا 24 ساعت بعد، ناراحتی به‌ کلی از بین می‌رود. اگر باز هم دچار استفراغ شدید، نزد پزشک بروید.

مایعات بنوشید. با استفراغ مقدار زیادی مایع از دست می‌دهید و بدن کم‌آب می‌شود. کمی بعد از استفراغ باید کمبود مایعات را با خوردن آب، آب معدنی، و نوشیدنی های دیگر جبران کنید.

سعی کنید مایعات شیرین بنوشید. قند به جذب آب کمک می‌کند. اگر بعد از نوشیدن، باز هم استفراغ کردید، چند ساعت صبر کنید تا تهوع فروکش کند و بعد دوباره مایعات بنوشید.

غذای سفت نخورید. از خوردن غذای جامد خودداری کنید، تا لااقل شش ساعت از استفراغ بگذرد. بعد از آن هم، این نخوردن را با پرخوری جبران نکنید. باید به‌ تدریج برنامه غذایی خود را از سر بگیرید. با مواد غذایی مثل برنج، نان سوخاری و موز شروع کنید. از روز دوم تقریباً می‌توانید همه چیز بخورید.

لبنیات نخورید. به ‌جز در هنگام اسهال بعد از استفراغ، بهتر است تا چند روز از خوردن لبنیات خودداری کنید. استفراغ، مخصوصاً اگر در اثر ویروس باشد، موقتاً توانایی هضم قند شیر را از بین می‌برد.

داروی ضد اسید بخورید. استفراغ ناشی از وجود زخم گوارشی، گاهی با خوردن قرص یا شربت ضداسید (تحت نظر پزشک) آرام می‌گیرد.

آدامس بجوید. جویدن آدامس، که برای رفع گوش درد در مسافرت هوایی توصیه می‌شود، به جلوگیری از استفراغ ناشی از آن هم کمک می‌کند.

دارو بخورید. در موارد شدید استفراغ، مثلا در درمان سرطان، پزشک داروهای ضدتهوع تجویز می‌کند.

فرآوری: معصومه آیت اللهی

بخش سلامت تبیان

آفتاب

پزشکان ایران