تجسم احسن القصص

در نسخه هفت اورنگ ابراهیم میرزا

داستان یوسف و زلیخا یکی از داستانهای جذاب و خیال انگیز قران مجید است که به احسن القصص شهرت دارد. هنرمندان روزگار کهن در هنر ایرانی- اسلامی بارها به تجسم این داستان زیبا و آموزنده گرداخته اند اما شاید هیچ کدام به زیبایی و تنوع نگاره های نسخه هفت اورنگ ابراهیم میرزا دست نیافته باشند. در این نسخه که کلا شامل 28 مجلس است، شش مجلس اختصاص به داستان زندگی حضرت یوسف و زلیخا دارد که در این مقاله به اجمال به آن پرداخته خواهد شد.

نسخه هفت اورنگ ابراهیم میرزا متعلق به دوران حکومت صفویان است و شاید بی راه نباشد اگر بگوییم که این نسخه پس از شاهنامه تهماسبی یکی از درخشانترین نسخ دوران صفویه است.

هفت اورنگ شامل هفت مثنوی است که به تقلید از خمسه نظامی توسط مولانا نورالدین عبدالرحمان جامی نگاشته شده است. این هفت دفتر شامل روایات زیر است:

سلسله الذهب(شامل سه دفتر)، یوسف و زلیخا، سبحه الابرار، سلامان و ابسال، تحفه الاحرار، لیلی و مجنون و خرد نامه اسکندری.

نسخه هفت اورنگ ابراهیم میرزا ما بین سالهای 963-972هـ.ق کار شده است. مکتب آن تبریز، تعداد صفحات300، خطاط محب علی به خط نستعلیق،تعداد نگاره ها 28 و نگارگران احتمالی این نسخه، شیخ محمد، مظفرعلی، میرزا علی، آقا میرک و عبدالعزیز هستند.

این نسخه به سفارش ابراهیم میرزا، پسر بهرام میرزا ، برادر شاه تهماسب ساخته و پرداخته شد.وی با گوهر سلطان خانم، از دختران شاه تهماسب ازدواج کرد ولی متاسفانه بعد از فوت شاه و به سلطنت رسیدن شاه اسماعیل دوم ، به دستور شاه نو به قتل رسید. خوشبختانه کار کتابت نسخه هفت اورنگ، ده سال قبل از مرگ ابراهیم میرزا به اتمام رسیده بود.

گفتیم که 6 صحنه از این نسخه اختصاص به روایت یوسف و زلیخا دارد . از این تعداد 4تا منسوب به هنرمند نقاش، استاد شیخ محمد (مصور) و دوتا منسوب به مظفرعلی از نگارگران دربار تهماسبی است.

حال بررسی این نگاره ها:

مجلس اول: آمدن زلیخا به مصر برای ازدواج با عزیز مصر/ اندازه نگاره: 195* 291م م

زولیخا که تصور می کرد عزیز مصر همان مرد رویاهایش است برای ازدواج با او به پیشنهاد پدر وارد مصر می شود و دستور می دهد تا شکافی در چادرش ایجاد کنند تا بتواند چهر ه همسر را ببیند. اما وقتی عزیز مصر را می بیند متوجه می شود که او مرد رویایش نیست و شروع به زاری می کند. در این میان به او الهام می شود که باید صبور باشد تا مصائبش مرتفع گردد.

شیخ محمد در این صحنه، لحظه ورود زلیخا به مصر را انتخاب کرده است. عزیز مصر به استقبال وی امده و آماده ریختن سکه بر سر و روی وی است. شتر خرمایی رنگ زلیخا و اسب سفید عزیر هر دو در نقاط طلایی کادر و فضایی خلوت قرار گرفته اند به طوری که چشم بینننده را به خود جلب می کنند.الباقی کارکترهای موجود، از همراهان زلیخا گرفته تا نوازندگان و رقاصان و کودکان ، این دو را چون نگینی در بر گرفته اند.

مجلس دوم: نجات حضرت یوسف از چاه توسط کاروانیان/ اندازه نگاره: 208* 240م م

این نگاره که منسوب به مظفر علی است به خوبی روایت حضرت یوسف، آمدن جبرئیل به نزد وی و نجات کاروانیان را تجسم بخشیده است. موضوع اصلی، یعنی حضرت یوسف  که در چاه نمایش داده شده در گوشه سمت راست کادر است. بیرون زدگی های متناسب از کادر به گردش چشم مخاطب کمک کرده و صحنه ای رویایی و پویا پدید آورده است.

مجلس سوم: حضرت یوسف در کسوت یک شبان/ اندازه نگاره: 164* 205م م

پس از ورود حضرت یوسف به خانه عزیز، در ابتدا زلیخا چون مادری دلسوز به مراقبت از او همت می گمارد. حضرت که قرار است هدایت انسانها را به عهده بگیرد ، سرآغاز این آزمایش را در چوپانی می داند و به این کار مشغول می شود. زلیخا که دلداده یوسف است وچون مادری از وی مراقبت می کند با او به صحرا می رود. در این صحنه که منسوب به مظفر علی است این حس مادری به سه صورت تجسم یافته: مادری که کودکی را در آغوش دارد، مادیانی که کره خود را شیر می دهد، زلیخا که از چادر خود با نگاهی نگران مراقب یوسف است. درخت تنومند در 3/2 کادر مانند حجابی میان حضرت یوسف و زلیخا قرار گرفته است.

مجلس چهارم: حضرت یوسف و ندیمان زلیخا/ اندازه نگاره: 159*237م م

زلیخا که دلداده حضرت شده، ندیمه های خود را برای اغفال حضرت یوسف شبانه با اتاق ایشان می فرستد ام حضرت تا صبح به موعظه ایشان می نشیند.

در این صحنه که منسوب به شیخ محمد است آسمان سرمه ای رنگ نشان از شب دارد که البته هلال ماه به صورت کوچکی در آن هویداست. حضرت یوسف در مرکز تصویر نشسته و ردای سبز و هاله نورانی اش نشان از تقدس وی دارد.

مجلس پنجم: نوزاد به معصومیت حضرت یوسف شهادت می دهد./ اندازه نگاره: 140*216م م

سرانجام زلیخا حضرت را به بارگاه خود دعوت و به ایشان ابراز عشق می کند ولی یوسف نپذیرفته و از چنگ شهوت زلیخا می گریزد. عزیز مصر که متوجه موضوع شده تصویم به زندانی کردن حضرت یوسف می گیرد. حضرت از خدا می خواهد که بی گناهی او را ثابت کند. در اینجا کودکی سه ماهه از فرزندان ندیمان زلیخا به سخن می آید و به عزیز مصر داستان را گفته و برای اثبات مدعایش بررسی چگونگی پاره شدن لباس حضرت یوسف را مطرح می کند.

در این صحنه که به صورت قرینه تصویر شده مرکز توجه عزیز مصر است که لباس زرد رنگ ، نماد شک، به تن دارد و حضرت در جامه ای قرمز تجسم یافته اند.

مجلس ششم: به هم پیوستن حضرت یوسف و زلیخا/ اندازه نگاره: 194*270م م

سرانجام پس از سالها ریاضت، زلیخا به وصال حضرت یوسف می رسد. وی که فرسوده پیر و رنجور شده به معجزه حضرت یوسف جوانی می یابد و با وی ازدواج می کند. در این نگاهر که مجلس ازدواج این دو تجسم یافته، شیخ محمد بدون در نظر گرفتن کادر، به ضرورت نقاشی از کادر بیرون زده و توانسته نگاهر ای زیبا و استثنایی بیافریند. حضرت یوسف در وسط کادر قرارگرفته و دیگر کاراکتر ها او را در میان گرفته و دایره وار وی را احاطه کرده اند. زلیخا در صحنه حضور ندارداکثر نگاه ها متوجه حضرت است که انوار الهی نشان از تقدسش دارند.

هرچند تاریخ دقیقی از زمان ازدواج ابراهیم میرزا با گوهر سلطان خانم وجود ندارد ولی برخی بر این عقیده اند که زمان اجرای این نگاره مقارن با ازدواج این دو با هم بوده است.