مهارت های پژوهشی برای طلاب
اینک به برخی از این مهارتها اشاره می کنیم:
1. به هیچ وجه، در تحقیقات و تالیفاتمان بر «مسموعات» و «منقولات» - هر چند مشهور و معروف نیز باشند - تکیه نکنیم مگر آنکه خودمان آنها را در منابع قابل اعتبار بیابیم.
2. بکوشیم که فضای تحقیقات و تالیفاتمان را حقیقتا از «تحقیق» و «تالیف» به معنای درست و فراگیر و با همه ویژگیهای آن پر سازیم و با «تحقیق بازی» و «تالیف سازی» آلوده نسازیم.
3. بکوشیم که روحیه «نگرش تحقیقی» و «نگارش تحلیلی» را در خود زنده کنیم و روز به روز آن را بپرورانیم.
برای به دست آوردن چنین روحیهای میتوانیم این کارها را انجام دهیم:
یک. مطالعه کتابها و منابعی که با نگرشی تحقیقی و نگارشی تحلیلی نوشته شدهاند. محقق کسی است که در تحقیقات خویش به کتابها و منابع دست چندم و حتی گاه به کتابها و منابع دست دوم نیز مراجعه نمیکند.
دو. همنشین شدن و نشست و برخاست کردن با کسانی که در مسائل فکری و علمی، تحقیقی مینگرند و تحلیلی مینگارند.
سه. مطالعه زندگی و روش علمی کسانی که مقلدانه نمیاندیشیدهاند و محققانه مینوشتهاند.
چهار. حضور داشتن در جلسات و شرکت کردن در مجالس علمی که با نگرشی تحقیقی و تحلیلی تشکیل میشوند.
4. آنچه را در تحقیقات و تالیفات برای خودمان واضح و مفهوم نشده است، برای دیگران توضیح ندهیم و به دیگران تفهیم نکنیم و حتی از ذکر آن نیز بپرهیزیم.
5. پژوهشهای خویش را پس از نگارش نهایی و برای مطالعه و بازنگری و برخورداری از صحت و دقتبیشتر، دست کم به دو تن اهل نظر نشان بدهید.
6. در تحقیقات و تالیفات خود و متناسب با مطالب و مخاطبان آن، از مواد و مطالب زیر به عنوان استناد و یا استشهاد استفاده نمایید:
یک. آیات قرآن؛
دو. روایات معصومان علیهم السلام؛
سه. اصول منطقی و قواعد عقلی؛
چهار. قوانین تجربی و نظریات علمی؛
پنج. نظریات و سخنان بزرگان دین و دانش؛
شش. اشعار؛
هفت. داستانها و خاطرات؛
هشت. آمار و اخبار؛
نه. تمثیلات و امثال و حکم؛
ده. طنزها و لطیفهها.
7. در نوشتن، اعراب گذاری، ترجمه، تفسیر و برداشت از آیات و روایات دقیق باشیم.
8. اگر در تحقیقات و تالیفات خویش از شعر استفاده مینماییم، به این نکات ظریف و دقیق توجه کنیم:
یک. هیچ گاه از «شعر» به عنوان «دلیل» و «استناد» سخن استفاده ننماییم، بلکه از آن به عنوان «تایید» سخن و «استشهاد» برای آن و گاه برای تغییر ذائقه خوانندگان نوشته خود بهره ببریم.
دو. در انتساب شعر به شاعر دقت کنیم.
سه. اشعار را از نظر کلمات و چینش به طور درستبخوانیم و بنویسیم.
چهار. اشعاری را در تحقیقات و تالیفاتمان به کار گیریم که از نظر «وزن و قافیه» معیوب نباشند.
9. چنانچه دوست داریم که تحقیقات و تالیفاتمان با استقبال روزافزون خوانندگان و مخاطبان آن رو به رو شوند، از گفتن سخنان کلیشهای و مطالب کهنه دوری کنیم و به گفتن سخنان تازه و مطالب نو روی آوریم.
10. پیش از آغاز هر تحقیقی و پژوهشی و هر تالیف و نگارشی، به فراگیری دو فن و هنر مهم روی میآوریم:
یک. روش تحقیق و پژوهش؛
دو. روش تالیف و نگارش.
11. پیش از فراگیری دو روش پیشین و یا همزمان با آن، باید روشهای دیگری را نیز فرا بگیریم و آن گاه خواهیم دید که تحقیقات و تالیفاتمان از «صحت» ، «دقت» و «سرعت» بیشتری نیز برخوردار شدهاند.
و آن روشها عبارتند از:
یک. روش مطالعه و تندخوانی؛
دو. روش تلخیص و خلاصه نویسی؛
سه. روش فیش برداری و یادداشتبرداری؛
چهار. روش تنظیم فیشها و دسته بندی یادداشتها؛
پنج. روش نقد و بازنگری مطالب و یادداشتها؛
شش. روش طبقهبندی کتابها و تنظیم کتابخانه؛
هفت. روش ماخذشناسی و کتابشناسی؛
هشت. روش ترجمه؛
نه. روش کار با رایانه و استفاده از برنامههای رایانهای.
12 هیچ پژوهشی را پیش از انجام دادن این دو کار مهم، به کسی و یا جایی عرضه نکنید:
یک. بازنگری؛
دو. بازنگاری.
13. یکی از آفتهایی که شماری از محققان و مراکز تحقیقاتی - اگر نگوییم بسیاری از آنها - به آن دچار میشوند و گاه همچون خوره به جانشان میافتد، «پراکنده کاری» و «نیمه کاری» در تحقیقات است. تا یک تحقیق و تالیف خود را به پایان نرسانده اید، به تحقیق و تالیف دیگرش نپردازید.
14. یکی دیگر از آفتهای شماری از محققان و مراکز تحقیقاتی، «نظم منطقی نداشتن در فهرست مطالب و مطالب فهرست» است.
15. طبق تحقیقاتی که درباره نام و عنوان 100 کتاب پرفروش دنیا صورت گرفته، این نتیجه به دست آمده است که کتابهای با نام و عنوانهای «3 کلمه» ای، از بالاترین درصد برخوردار بودهاند. پس بکوشیم که عنوانهای «3 کلمه» ای را برای تحقیقات و تالیفاتمان برگزینیم.
16. پس از به فرجام رسیدن تحقیق و تالیفمان و پیش از دادن آن به دیگران یک «کپی» از آن بگیریم.
17. به فکر «قلم و کاغذ همراه» باشیم.
18. مطالبتان را به صورت یک سطر در میان و با فاصله تقریبی دو سانتی متر و روی یک طرف برگه بنویسید تا هم برای اصلاحات و اضافات احتمالی خودتان و اصلاحات و اضافات قطعی ویراستاران جای خالی گذاشته باشید و هم حروفچین براحتی و با غلطهای کمتری مطالب شما را حروفچینی نماید.
حجت الاسلام یحیی صالح نیا
تهیه و فرآوری: سید مهدی موسوی ، گروه حوزه علمیه تبیان
