آموزشگاههای نظامی در دوره قاجار

آموزش نظامی و افزایش کارایی نیروهای نظامی و انتظامی، امری ضروری است و همواره مورد توجه حکومتها بوده است. در اوایل دوره قاجار، در جریان جنگهای ایران و روسیه، دولتمردان ایران به ضعفهای سازمان نظامی بیش از پیش پی بردند و درصدد چاره جویی برآمدند. بدین منظور عباس میرزا چند تن از ایرانیان را برای فراگیری علوم و فنون جدید به اروپا اعزام کرد و افزون بر آن از مستشاران خارجی، از جمله ژنرال گاردان فرانسوی، برای آموزش نظامیان ایران دعوت به عمل آورد. در اقدامی بنیادین‌تر، میرزا تقی خان امیرکبیر، نخستین صدراعظم ناصرالدین شاه، تاسیس "مدرسه دارالفنون" را در سال 1266 ه.ق برای تربیت نیروی انسانی متخصص مورد نیاز کشور آغاز کرد. کامران میرزا، نایب‌السلطنه و فرزند دوم ناصرالدین شاه، که وزارت جنگ ایران را به عهده داشت، درسال 1303 هـ.ق "مدرسه نظام" دیگری، مانند دارالفنون، بنا نهاد. این مدرسه تا اوایل انقلاب مشروطیت فعال بود و سرانجام به مدرسه "کادت" تبدیل شد.1

در دوره مظفرالدین شاه، هنگامی که سرهنگ چرنوزوبوف فرماندهی بریگاد قزاق رابه عهده داشت، درسال 1282 هـ.ش مدرسه‌ای برای فرزندان افسران آن تشکیل شد که پس از تبدیل بریگاد قزاق به دیویزیون قزاق، این آموزشگاه به نام مدرسه دیویزیون قزاق نامیده شد. این مدرسه ابتدا پنج کلاس داشت ولی در سالهای 1293و 1294 هـ.ش، کلاسهای ششم و هفتم نیز به آن افزوده شد. مدرسه یادشده به دو شعبه تقسیم شد؛ شعبه بالا برای فرزندان افسران و شعبه پایین برای فرزندان درجه‌داران اختصاص یافت. در سال 1289 هـ.ش، ژنرال وادبولسکی مدرسه دیگری به نام "مدرسه افراد" برای فرزندان قزاقها تاسیس کرد. فارغ‌التحصیلان این آموزشگاه با درجه گروهبانی در پادگانها در قسمت "صف"خدمت می‌کردند. در سازمان قزاق آموزشگاه دیگری تاسیس شد به نام "اوچینیی کامان" که افزون بر فرزندان قزاقها، افرادی را که مختصر سوادی داشتند در آن پذیرفته و آموزش می‌دادند. دوره ها ی تخصصی آن عبارت بودند از دوره ابتدایی، دوره متوسطه و دوره نظامی. تدریس دروس در مدارس قزاقخانه به طور عمده به زبان روسی بود. دانش‌آموختگان آن - بستگی به مدت دوره‌هایی که می‌دیدند  - با درجه های گروهبانی، استواری یا ستوان سومی فارغ‌التحصیل شده به صف انتقال می‌یافتند. 2

ژاندارمری نیز پس از تاسیس، به منظور تربیت افسر و درجه‌دار ژاندارم، ایجاد آموزشگاههای نظامی را در دستور کار خود قرار داد. نخستین آموزشگاه ژاندارمری "کاندیدا افیسیه" نام داشت که در 13 آبان 1290 گشایش یافت. در اولین دوره، از بین افسران ژاندارمری و نظمیه که داوطلب خدمت در ژاندارمری شده بودند، 30 نفر از طریق آزمون پذیرفته شدند. این آموزشگاه شبانه‌روزی بوده و دوره آموزشی آن 4 ماه تعیین شده بود. استادان خارجی و ایرانی درآن تدریس می‌کردند. مواد درسی آن شامل شرح وظایف ژاندارم به عنوان ضابطین دادگستری، چگونگی رسیدگی به شکایات و تنظیم پرونده های مربوطه در پاسگاهها، خدمات صحرایی، سواری و اسب‌شناسی، شمشیربازی، ریاضیات، ادبیات و تاریخ و جغرافیا بود. پس از مدتی، دوره آموزشی آن 6 ماه تعیین شد و نام آن به "مدرسه صاحب منصبان ژاندارمری" تغییر یافت. داوطلبان هنگام ورود به مدرسه با درجه آسپیرانی (استواری) پذیرفته می‌شدند و در پایان دوره با درجه نایب دوم (ستوان دوم) یا نایب اول (ستوان یکم) یا سلطان (سروان) به محل خدمت خود منتقل می شدند.

فرماندهان سوئدی ژاندارمری، افزون بر مدارس فوق، مدرسه دیگری مانند مدرسه صاحب منصبان ژاندارمری تاسیس کردند با این تفاوت که دوره آموزشی این مدرسه 8 ماه بوده یک واحد درسی به نام "آموزش پلیس مخفی" به برنامه دروس آن افزوده و تعدادی از افسران تحصیل‌کرده صف را نیز آموزش می‌داد. فرماندهان سوئدی برای تربیت درجه‌داران ژاندارم، در سال 1291 هـ.ش، آموزشگاههایی با نام "سوزافیسیه" در شهرهای شیراز، قزوین، اصفهان و مشهد تاسیس کردند. در سال 1293 مدارس کاندیدا افیسیه و سوزافیسیه منحل شدند ولی درسال 1298 هـ.ش مدرسه صاحب منصبان ژاندارمری دوباره با چهل دانشجو کار خود را آغاز کرد. در سال 1291 هـ.ش، همچنین مدرسه‌ای به نام "آنتاندانس" یا مدرسه مباشرت و کارپردازی تاسیس شد که مدت درره آن 2 ماه بود و دو کلاس کارپردازی و انبارداری دایر کرد. در همین سال مدرسه‌ای برای آموزش"نعلبندی" تاسیس شد که مدت دوره آموزشی آن 3 ماه تعیین شده بود. در سال 1292هـ.ش اولین مدرسه "بیطاری" (دامپزشکی) به ریاست افسران سوئدی تاسیس شد. پس از جنگ جهانی اول نیز مدرسه‌ای با همین نام با ریاست افسران ایرانی تاسیس شد. آموزشگاه گروهبانی دیگری به نام "مدرسه وکیلی" در همین سالها تاسیس شد.

میرزا کوچک خان جنگلی برای تربیت نیروهای خود یک دانشکده نظام ایجاد کرد. شوکت‌الملک علم که در قاینات حکمرانی می کرد، آموزشگاهی به نام "مدرسه نظام شوکتیه" بنا نهاد. در بریگارد مرکزی هم یک "آموزشگاه درجه داری" تشکیل شد ولی بیش از یک دوره دوام نیافت. 3

میرزا حسن خان مشیرالدوله هنگامی که در سال 1293 هـ.ش وزارت جنگ را به عهده داشت، تصمیم گرفت نمونه‌ای از مدرسه نظام"سن سیر" فرانسه را در ایران ایجاد کند. به دلیل نداشتن بودجه، هیئت دولت تصویب کرد که از هر مخابره تلگراف، مبلغی (به ازای هر یک تومان، ده دینار) اضافه دریافت شود و آن مبلغ برای تاسیس مدرسه نظام مورد استفاده قرار بگیرد. به هر صورت، در این سال مدرسه یاد شده گشایش یافت و ابتدا به نام احمدشاه، "مدرسه نظام احمدی" نامیده شد ولی به تدریج به مدرسه نظام مشیرالدوله شهرت یافت. در ساختمان این مدرسه اتاقهای لازم برای کلاسهای درس، سالن نهارخوری به گنجایش صد نفر، نمازخانه، آبدارخانه، زندان، استراحتگاه و چهار اتاق برای رئیس، معاون، فرمانده گروهان و پزشک مدرسه در نظر گرفته شده بود. این مدرسه شرط ورود را داشتن کارنامه قبولی پنجم متوسطه یا دیپلم و قبول شدن در آزمون ورودی قرار داد. در آزمون ورودی نیز دقت و سخت گیری لازم به کار گرفته می‌شد و بر حسن اخلاق و حسن شهرت داوطلب و خانواده او نیز توجه می‌شد. مسئولان و استادان این مدرسه را افراد ایرانی به عهده داشتند و در مهرماه 1299، دانشجویان سال سوم اولین دوره آن با درجه نایب دومی (ستوان دوم) فارغ التحصیل شدند. 4

_________________________

1 . میرحسین یکرنگیان، سیری در تاریخ ارتش ایران، تهران، خجسته، 1384، صص 83-84 .

2 . غلامرضا علی بابایی، تاریخ ارتش ایران از هخامنش تا عصر پهلوی، تهران، آشیان، 1382، صص 222-223 .

3 . یکرنگیان، پیشین، صص 221-225 .

4. همان، صص 225-231.

بخش تاریخ ایران و جهان تبیان

منبع: تاریخ معاصر ایران