میرزا کوچک‌خان به روایت خارجی

میرزا کوچک خان جنگلی نزد چهره های خارجی عصر خود نیز ارج و منزلت خاصی داشت.

کشیش چارلز ماری، مبلغ مسیحی مقیم رشت، کوچک خان را یک قهرمان واقعی می دانست. وی می گوید: «می خواهم کلامی دربارهء میرزا کوچک خان بگویم. صرف نظر از درست یا نادرست بودن آرمان های این مرد، به اعتقاد من او انسانی باوجدان، وطن پرستی صادق، و مردی با صفات پسندیدهء بسیار است. او سعی داشت رشوه، غارت، شورش، و بسیاری از چیزهای دیگر را که از صفات قوای مسلح در ایران بود ریشه کن کند. او قوای خود را منظم و تابع قانون نگاه داشت. همچنین جان و مال اشخاصی که نمی جنگیدند از دست او در امان بود. بعد از نبرد منجیل شایعات فراوانی بر سر زبان ها افتاد که کوچک خان به عبث بودنِ جنگ پی برده و تلاش می کند تا همقطارانش را از جنگیدن باز دارد، ولی کسی به حرفش گوش نمی کند. طرفدارانش او را بیشتر نه به خاطر تهور و توانایی اش در جنگ، بلکه به خاطر مهربانیش، عشقش، صداقت بی شائبه اش، دغدغه اش برای رفاه و سعادت کشور، عدالتش و حقیقت جویی اش تحسین می کنند. چندین افسر انگلیسی را دیده ام که این مرد را تحسین می کنند و برایش احترام قایلند. فرنسیس وایت، دبیر سفارت آمریکا، نیز یکی دیگر از آمریکایی هایی بود که کوچک خان را تحسین می کرد. وایت دربارهء کوچک خان نوشته است: «کوچک خان، بنا به عقیدهء عموم، مردی فرهیخته است، و شدیداً با چیزی که بدرستی اقدامات تحکم آمیز انگلیس در ایران می داند مخالفت می کند. او عضو حزبی موسوم به دموکرات، و مردی صادق و وطن پرست به نظر می رسد که شخصیت باصلابتی دارد» حتی در میان انگلیسی ها هم کسانی بودند که کوچک خان را تحسین می کردند، از جمله ماژور ام. اچ. دانوهو: «کوچک خان یک ایرانی فرهیخته و آداب دان، با شجاعت، پرجذبه و با صلابت است. علاوه بر این، او بخوبی با نهادهای سیاسی اروپا و علم مملکت داری غرب آشناست.

او که تجسم «ایران جوان» مبارز است، خود را پیام آور اصلاحات می داند. او که دکترینِ ملی گرایی ایرانی در عام ترین معنایش را تبلیغ می کند، اعلام کرده است که دشمن سرسخت و آشتی ناپذیر حکومت ظالمانه در داخل و مداخلهء قدرت ها از خارج کشور است. ... قوای تحت فرمانش، که اونیفورم خاص خود را دارند، خیلی سریع افزایش یافت و طولی نکشید که کوچک خان بقدری قدرت یافت که توانست از فرامین تهران و دولت ضعیفش سرپیچی کند. ... جنگلی ها، یعنی پیروان کوچک خان، خیلی زود در نبرد سنگرها زبده شدند. آنها با انتخاب یک موضع دفاعی خوب، سنگرهایی در طول جادهء منجیل به رشت آماده کردند، و پیش قراولان جنگلی سرپلِ منجیل را در کنترل خود گرفتند. ... کوچک خان، آنطور که ایرانی ها می گویند، مردِ صادقی بود، که شور وطن پرستی هم در وجودش داشت.

منبع: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، (دکتر محمدقلی مجد، انگلیس و اشغال ایران در جنگ جهانی اول، ص 433 ـ 431)