شاهکار عصر طلایی اول بیزانس
مسجد ایاصوفیه
پس از آنکه کنستانتین مذهب مسیحیت را پذیرفت، دین و هنر مسحی در بستر هنر رومی متاخر رشد و نمو کرد تا آنکه پس از مرگ کنستانتین کبیر و اختلافاتی که میان وارثینش رخ داد، امپراتوری عظیمی رومی که تبدیل به امپراتوری مسیحی شده بود تفکیک شد.
روم شرقی که شامل یونان، ترکیه و کشورهای مدیترانه می شد تبدیل به بیزانس و روم غربی که شامل ایتالیا، فرانسه و انگلستان وآلمان می شد، رومانسک و گوتیک را تشکیل داد. وقتیکه رومانها و گوتها برسر دست یافتن به قدرت به جنگ در غرب اروپا مشغول بودند ( عصرتاریکی قرون وسطا) هنر بیزانس در شرق اروپا و خاور مرکزی به چنان شکوفایی رسید که به عصر طلایی بیززانس مشهور شد.یکی از شاهکارهای دوران بیزانس، ساخت بنای ایاصوفیه بود که در دوران خود یکی از زیباترین و شکوهمندترین کلیساهای مسیحی بود و پس از فتح بیزانس توسط ترکان عثمانی مسلمان به مسجد تبدیل شد.
بنای «ایا صوفیه» در میدان «سلطان احمد» استانبول در ترکیه، در زمان کنستانتینوس اول بنا شد که به مدت 916 سال به عنوان کلیسا و به مدت 481 سال در دوران عثمانی‌ها به عنوان مسجد فعال بود. این بنای تاریخی به دستور آتاتورک در سال 1935 به موزه تبدیل و در خدمت صنعت توریسم قرار گرفت!
این بنا نخست «مِگاله اِکلسیا» - کلیسای بزرگ - نام گرفت، ولى بعدها به «سانتاسوفیا» یعنى «حکمت مقدس» تغییر نام یافت.یونانی‌ها آن را «هاگیا سوفیا» یا «آگیا سوفیا» مى‌نامیدند. پس از فتح استانبول، ترک‌ها با تغییر اندکى نام این کلیسا را «ایاصوفیه» خواندند..
در 20 ژوئن 404 آشوب بزرگى در قسطنطنیه پدید آمد و بخشى از ایاصوفیه در حریق سوخت. در نتیجه بنای ایاصوفیه مجددا به دست حکومت بعدی، ساخته و در سال 415 میلادی دوباره افتتاح شد.
در وقف‌نامه‌های فاتح که نسخه‌های مختلف آن تا امروز باقى مانده، نام ایاصوفیه، «الجامع الکبیر العتیق» آمده است.دستور سلطان یک گلدسته‌ى چوبى در قسمت جنوبى نیم گنبد غربى و نیز یک محراب در این مسجد ساخته شد. بعدها در زمان سلطان سلیمان قانونى، به علت نامناسب بودن نقاشی‌ها و تزیینات داخل ایاصوفیه، روی آن‌ها را با گچ پوشاندند.
ولی باز این کلیسا در حریق دیگری که در شب 13 ژانویه 532پدید آمد به دنبال یک شورش علیه دولت آتش گرفت. حدود 6 هفته پس از حریق، امپراتور ژوستینین تصمیم گرفت کلیسایى به مراتب بزرگ‌تر و باشکوه‌تر بر ویرانه‌های کلیسای قبلى بنا کند و به همین سبب، از معماران مشهور عصر خود، آنتمیوس ترالسى و ایسیدُروس ملطى خواست کلیسای جدید را طوری بسازند که در برابر آتش‌سوزی و زمین‌لرزه مقاوم باشد. به فرمان امپراتور با ارزش‌ترین مصالح ساختمانى را از نواحى مختلف تهیه کردند. سرانجام، در 27 دسامبر 537 با کار 10 هزار کارگر در طول 5 سال و تحت نظر 100 استادکار، کلیسای جدید ایاصوفیه طى مراسم باشکوهى افتتاح شد. ولی بر اثر زلزله در سال 588، گنبد کلیسا فرو ریخت و بالاخره در سال 563 گنبدش ساخته شد.
قابل ذکر است امپراتوران بیزانس در این کلیسا مراسم تاج‌گذاری برپا مى‌کرده‌اند و به سبب احترامى که داشت، پناهگاه مجرمان نیز به شمار مى‌آمده است.
این کلیسا چون در سال 1453 به تصرف ترکان عثمانی در آمد آثار مسیحیت آن را محو کردند و آن را به صورت مسجد در آوردند به مدت 481 سال در دوران عثمانی‌ها فعال بود. (سلطان محمد در همان روز فتح استانبول فرمان تبدیل کلیسای ایاصوفیه را به مسجد صادر کرد.) و سه روز پس از فتح استانبول، ضمن برپا داشتن مراسم نماز جمعه در ایاصوفیه، به امامت آق شمس‌الدین، خطبه به نام پادشاه فاتح عثمانى خوانده شد.
در وقف‌نامه‌های فاتح که نسخه‌های مختلف آن تا امروز باقى مانده، نام ایاصوفیه، «الجامع الکبیر العتیق» آمده است.دستور سلطان یک گلدسته‌ى چوبى در قسمت جنوبى نیم گنبد غربى و نیز یک محراب در این مسجد ساخته شد. بعدها در زمان سلطان سلیمان قانونى، به علت نامناسب بودن نقاشی‌ها و تزیینات داخل ایاصوفیه، روی آن‌ها را با گچ پوشاندند.
در زمان سلطان بایزید دوم دومین مناره ایاصوفیه از آجر ساخته شد. و گنبد بزرگى نیز بر فراز آن ساخته شد.
سلطان سلیم دوم عثمانی که سخت شیفته ایاصوفیه بود به هنرمند و معمار مشهور خود امر کرد تا ایاصوفیه را جانی دوباره بخشد و در اصلاحات و الحاقاتی که وی انجام داد ایاصوفیه به هیاتی امروزی درآمد.
در اوایل سلطنت سلطان مراد سوم کار تعمیرات و بازسازی ایاصوفیه به پایان رسید و این پادشاه تغییراتى نیز در داخل مسجد ایجاد کرد و به تزیینات داخلى آن افزود.
از نیمه‌ی دوم سده‌ی 10ق/16م به بعد، در گورستان متصل به آن، ساختن مقبره‌هایى برای سلاطین عثمانى آغاز شد.
در زمان سلطان مراد چهارم، آیاتى از قرآن کریم به خط بچاقجى‌‌زاده مصطفى چلبى زینت‌بخش دیوارهای مسجد ایاصوفیه شد. علاوه بر آن، لوحه‌های عظیمى به شکل مربع مستطیل با نام خلفای راشدین که توسط خطاط معروف تکنجى‌زاده ابراهیم افندی نوشته شده بود، بر بالای دیوارها نصب شد. این لوحه‌ها در زمان سلطان عبدالمجید با الواح مدور بزرگى به خط جلى خطاط قاضى عسکر مصطفى عزت افندی، تعویض شد.
سلطان محمود اول، تعمیرات فراوانى در مسجد ایاصوفیه صورت داد، ولى گفته مى‌شود که روی بقایای موزاییک‌های دوره بیزانس در این تعمیرات با گچ پوشانده شده است.
وی علاوه بر تعمیرات، یک شادروان (وضوگاه) زیبا و چند بنای دیگر در آنجا ساخت؛ مهم‌ترین آن‌ها کتابخانه‌ی باشکوهى است که از نظر هنر معماری و تزیینى دارای ارزش فراوانى است. این کتابخانه 300 هزار جلد کتاب در خود داشته است.
پس از سلطان مراد چهارم، چندان توجهى به تعمیر و نگهداری مسجد ایاصوفیه نشد. در زمان سلطان عبدالمجید تعمیرات اساسى بنا، در سال‌های 1847-1849م به سرپرستى معمار اتریشى «فوستاتی» صورت گرفت و بیشتر تزیینات داخلى تجدید و یا تعمیر شد. موزائیک‌های دوران بیزانس را نیز از زیر پوشش گچ بیرون آوردند. سلطان مایل بود که موزائیک‌ها به همان صورت باقى بماند، ولى به علت مخالفت‌هایى که ابراز شد، دستور داد دوباره روی آن‌ها را بپوشانند. پس از پایان تعمیرات، مسجد ایاصوفیه بار دیگر در اولین جمعه‌ی ماه رمضان 1265ق/ژوئیه 1849م طى مراسم با شکوهى بر روی مردم گشوده شد. ایاصوفیه در زلزله شدید 10 ژوئیه 1894 دچار صدمات بسیاری شد؛ از جمله قطعات بزرگى از موزائیک‌های گچ‌پوش، نیم‌‌گنبدها و سرستونها فرو ریخت و به همین علت مسجد مدتى طولانى بسته ماند.
در سال 1926م/ 1305ش تعمیرات ضروری در سرسراهای فوقانى، گنبد اصلى و یکى از پایه‌ها به عمل آمد. در این میان با پیشنهاد آتاتورک در 1934م/1313ش مسجد ایاصوفیه به موزه تبدیل شد و در اول فوریه 1935 به طور رسمى افتتاح گردید. کمى بعد فرش‌های مسجد را جمع کردند و لوحه‌های مدور نام خدا و حضرت رسول(ص) و خلفای راشدین و امام‌حسن و امام‌حسین (ع) را پایین آوردند، تا حالت روحانى این معبد کهن به حال و هوای موزه تبدیل شود؛ ولى هنگامى که مى‌خواستند لوحه‌ها را برای استفاده در دیگر مساجد استانبول از آنجا بیرون ببرند، به علت بزرگى بیش از حد، از هیچ‌‌کدام از درهای ایاصوفیه ممکن نشد. ناچار آن‌ها را روی هم چیده و در گوشه‌ای انبار کردند. مدتى بعد، در 1949م/1328ش بار دیگر این لوحه‌ها از دیوارهای ایاصوفیه آویخته شد.
در بنای ایاصوفیه تدبیر هوشمندانه‌ای برای هماهنگى طاق‌ها و ستون‌ها به کار رفته است. 4 ستون عظیم از سنگ خارای مصری، شبیه پای فیل، 4 طاق بالا را نگاهداشته، و گنبد بر روی آن‌ها آرمیده است. در ساقه گنبد، حلقه‌ای از 40 پنجره نزدیک به هم قرار گرفته، که نور از آن‌ها به درون مى‌تابد.
ژرفای گنبد 18 متر و بلندی گنبد 56 متر از سطح زمین است و قطر آن 33 متر است .این بنا مجموعاً 107 ستون و 9 در دارد
بنا کلاً از آجر ساخته شده، و با مرمر پوشانده شده. دیوارهاى آن با معرق‌‌هاى آجین شده به سنگ‌‌هاى قیمتى تزیین یافته است. در تزیینات بناى آن، از فلزات گران‌بهاى منتسب به هنر بیزانسى استفاده شده است. ستون‌هاى مرمرین این بنا از معبد «آرتمیس» و نیز از نقاط مختلف دنیا به آنجا آورده شده است.
موزاییک‌ها و تزیینات داخلى ایاصوفیه نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است. از تزیینات بى‌نظیر این بنا در منابع قدیمى با ستایش فراوان یاد شده است. از زیباترین بخش‌های این بنا، تزیینات ایاصوفیه و موزاییک‌های بیزانسى آن است. در میان آن‌ها قطعات و تابلوهای ساخته شده از طلا، نقره، مرمر و سفال لعاب‌دار رنگارنگ دیده مى‌شود.
فراوری:ی.پیشوایی بخش هنری تبیان
منابع
سایت فیروزه، مهدی کرباسی‌باف
اولیاچلپى، سیاحت‌نامه، استانبول، 1314ق؛
بورکهارت، تیتوس، هنر اسلامى، زبان و بیان، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران، 1368ش؛
رفعت، احمد، لغات تاریخیه و جغرافیه، استانبول، 1299ق؛
سامى، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306ق؛
گیبون، ادوارد، انحطاط و سقوط امپراطوری روم، ترجمه فرنگیس شادمان (نمازی)، تهران، 1371ش؛
لوکاس، هنری، تاریخ تمدن از کهن‌ترین روزگار تا سده ما، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، تهران، 1366ش؛
177544
