نمادسازی در هنرهای سنتی

یکی از ابداعات انسان برای بیان مفاهیم خاصی که دارای بار معنایی ویژه  ای هستند، نمادسازی است. انسان به شیوه نمادسازی در طول تاریخ بهتر توانسته مفاهیمی را نمودار سازد که به روش های دیگر کمتر قابل بیان و توصیف بوده اند.

نماد سر و رازی است که به یکباره جلوه گر نمی شود و همواره از نو باید ارزش یابی شود.

نماد فی الواقع نوعی از نشانه است. نشانه را می توان به طور کلی به سه دسته تقسیم کرد:

نشانه های طبیعی:

یعنی نشانه هایی که میان نشانه و مفهوم آن رابطه ای همجواری وجود دارد، مانند دود که نشانه آتش است.

نشانه های تصویری:

که میان نشانه و مفهوم آن شباهتی عینی وجود دارد. مثلا قاشق و چنگال که نشانه رستوران است.

نشانه های قراردادی :

که میان نشانه و مفهوم شباهت عینی و یا همجواری وجود ندارد و در فارسی آن را به نماد تبیین می کنند.آنچه نماد نامیده می شود عبارت است از یک اصطلاح، یک نام، و یا یک تصویر که نماینده  یک مفهوم در زندگی انسانی است. اصولا نماد در هر فرهنگ بسته به پیشینه تاریخی و اسطوره ای و فرهنگی آن قوم تعریف می شود. برخی نمادها هم در میان تمامی انسانها معرف یک معنای مشترک است.

بر همین مبنا، میرچا الیاده، معتقد است: نماد، دنباله تجلی قداست (اسطوره) و در حکم تبلور آن است.

در تاریخ زندگی بشر، تمام باورها و ادیان از نمادگرایی فراوان استفاده کرده اند و زبان و صور نمادین را بکار گرفته اند. چراکه بشر به شیوه نمادپردازی بهتر می تواند مفاهیمی را نمودار سازد که نمی توان به روشهای معمول بیان شود.

در واقع همانطور که کلمات باعث رسیدن و فهمیدن مفهومی خاص می شوند، اشکال و تصاویر قراردادی نمادین نیز به نوعی باعث تبلور معانی ای در ذهن می شوند که لغات نمی توانند به آسانی محمل آنها باشند.

این مشکل آنجا قوت می یابد که ذهن انسان از درک تمامی مفهوم عاجز باشد؛ مثلا مفاهیم قدسی مانند خالق از این دست است . انسان هیچ گاه قابل به ادراک کامل خالق نیست و کلامی نیز نمی تواند این مفهوم را از نظر بصری تجسم بخشد. در اینجاست که نماد به کار می آید و به بهترین نحو محمل بار معنا می شود.به طور کلی نمادها را می توان در هنرهای بصری به سه گروه کلی تقسیم کرد:

نمادهای هندسی، نمادهای گیاهی و نمادهای حیوانی

نمادهای هندسی

دارای بار معنایی قدسی تر نسبت به الباقی نمادها هستند و معانی تجریدی را باز می نمایند. مثلا دایره که در تمام اعصار دارای اهمیت ویژه بوده، تمامیت انسان را در جنبه های مختلف از جمله رابطه میان انسان و طبیعت بیان می کند. دایره، مظهر کمال ، نمادی از خلق جهان و نیز مفهوم زمان را در بر دارد.دایره نمادی از حرکت پیوسته ومدور آسمان است که با الوهیت در ارتباط است در هنرهای کهن ایران، دایره نماد میترا است. در ادوار بعد این شکل ماند دایره در پشت سر اشخاص مقدس قرار می گیرد.

مربع نیز مانند دایره از اشکال نمادین دنیای باستان است. مربع نماد ماده، پایبندی زمین و واقعیت است. نماد مردانگی ، ایستادی و استقامت است. در هنرهای کهن ، مربع نماد اهورامزدا است. در دوران های بعدی تحول قدسی مربع را می توان در شکل چلیپایی کلیسا، و صلیب حضرت مسیح بازشناسی کرد. مربع نماد مکان است و به چهار جهت اصلی، چهار فصل، چهار عنصر، چهار طبع و... دلالت دارد.

مثلث از دیگر نمادهای قدسی است. خصوصا مثلث متساوی الاظلاع که نمادی از همامنگی و تناسباست. اگر راس آن روبه بالا باشد نمادی از آتش است با جنسیت مذکر و اگر راس آن روبه پایین باشد نمادی از نیروی مونث است و با زهدان و زایش ارتباط دارد.

نمادهای گیاهی

نمادهای گیاهی  در هنرهای متنوعی چون معماری، نقاشی و پیکرتراشی کاربرد دارد. اصولا نمادهای گیاهی در ایران تا قبل از اسلام از نوعی تقارن برخوردارند ولی در ادوار اسلامی این تقارن به طرز استادانه ای تعدیل می شود. گل لوتوس (نیلوفر) به دلیل داشتن ویژگی های قابل ملاحظه، از گیاهان نمادین هنر سنتی است. مثلا این گیاه هم در آب است هم بر روی آب شناور است و هم برگهایی از آن رو به آسمان دارد. شب هنگام جمع می شود و با نور خورشید مجدد باز می گردد و متولد می شود. در هنر هخامنشی و ساسانی، هندی و ... می توان رد پای این گل را باز جست.

نمادهای حیوانی

حیوانات نیز مانند اشکال نمادین دگر ، محمل بار معنا برای ذهن انسان سنتی بوده اند. مانند نقوش بز که سنبل و نمادی از باران، ماه و زایندگی برای انسان دنیای کهن بوده است. در ادوار بعدی انسان با تلفیق حیوانات با هم ( مانند گریفین) و یا انسان با حیوان ( مانند اسفینکس و لاماسو) به معانی جدید و عمیق تری دست یافت. گانش خدای بخت در در مذهب هندو دارای بدن انسانی با سر فیل است. بعدها نیز این تلفیق و کاربرد حیوانی ، در معانی قدسی تجلی نو می یابد. مثلا لوقا دارای نشانه گاو نر ، مرقس با نماد شیر و یوحنا با نماد غقاب تجلی می یابد.

امروزه نیز با اشاعه افکار و فلسفه یونگ و فروید ، بازنگری مجددی به نماد در بیان اندیشه انسان مدرن رخ داده است.

انسان و سمبولهایش/ گوستاو یونگ

مدخلی بر رمزشناسی عرفانی/ جلال ستاری

حقیقت و زیبایی/ بابک احمدی

نقش های هندسی در هنرهای اسلامی/ السعید/ ترجمه مسعود رجب نیا

نمادها و نشانه ها/ آلفرد هوهنه گر

اسطوره رویا راز/ میرچا الیاده