بالاترین ذکر (2)

به نام خدا

در قسمت قبلی این نوشتار، بیان شد که در برخی روایات «ذكر خدا در هر حال» را به این معنی فرموده اند که:  « هنگام ارتكاب معصیت به یاد خدا مى‏افتد و اگر نزدیك است به آن آلوده شود، ذكر خدا میان او و معصیت حایل مى‏گردد.» (1)

و گفته شد که در کلمات مرحوم آیت الله بهجت آمده است:

هیچ ذکری بالاتر از ذکر عملی نیست. هیچ ذکر عملی، بالاتر از ترک معصیت در اعتقادیّات و عملیّات نیست. (2)

همچنین فرمود:

«بالاترین ذکر به نظر حقیر، «ذکر عملی» است، یعنی «ترک معصیت در اعتقاد و در عمل»؛ همه چیز محتاج به این است و این، محتاج به چیزی نیست و مولد خیرات است.» (3)

نکته جالبی که در سخنان آیت الله بهجت می بینیم این است که گاهی ذکر عملی و از جمله «ترک معصیت» را بالاترین اذکار نامیده اند و در برخی موارد «نماز» را بالاترین ذکر و یا بهترین ذکر می دانند.

آیا بین این دو می توان ارتباطی یافت؟

آیت الله بهجت فرموده اند:

معیار اصلی، نماز است. این نماز، بالاترین ذکر است، شیرین ترین ذکر است، برترین چیز است... همه چیز تابع نماز است؛ باید سعی کنیم این نماز را حسابی درستش کنیم... وقتی نماز درست شد، با حال گشت، انسان آدم شده است. بالاخره محک، نماز است! (4)

همچنین می فرماید:

ذکر خدا در حال نماز، بهترین ذکر است؛ چون نماز به منزله کعبه است؛ و نمازگزار در کعبه و حرم امن الهی داخل شده و بنا گذاشته است که از باب تکبیر، داخل و از باب تسلیم، خارج شود. (5)

اما در جای دیگری از سخنان آیت الله بهجت می خوانیم:

«هیچ ذکری بالاتر و مهمتر از عزم پیوسته و همیشگی بر ترک گناه نیست؛ یعنی تصمیم داشته باشید اگر خداوند صدسال هم به شما عمر داد، حتی یک گناه نکنید، همچنان که اگر صد سال عمر کنید، حاضر نخواهید شد یک بار تَهِ استکانی زهر بنوسید؛ حقیقت و واقع گناه هم، زهر و سَمّ است.

نخستین گناه شاید به ناکجا آبادبکشد! اگر انسان یک گام در راه غیر رضای خدا بردارد، دیگر گامهای بعدی را نمی داند چه خواهد شد! همان گام اول، او را به جاهایی که نمی داند، خواهد کشید.» (6)

ارتباط نماز با ترک معاصی

در روایت زیبایی از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

مَن أحبّ أن یعلم قبلت صلوته أم لم تقبل فلینظر هل‏ منعته‏ صلوته‏ عن‏ الفحشاء و المنكر فبقدر ما منعته قبلت صلوته.» (7)؛ كسى كه دوست دارد ببیند آیا نمازش مقبول درگاه الهى شده یا نه؟ باید ببیند آیا این نماز او را از زشتیها و منكرات باز داشته یا نه؟ به همان مقدار كه بازداشته نمازش قبول است.

و در حدیث دیگری چنین مى‏خوانیم كه جوانى از انصار نماز را با پیامبر صلوات الله علیه و آله ادا مى‏كرد، اما با این حال آلوده گناهان زشتى بود؛ این ماجرا را به پیامبرعرضه داشتند. فرمود:

ان صلاته تنهاه یوما (8)؛ سرانجام نمازش روزى او را از این اعمال پاك مى‏كند. (9)

برخی از تفاسیر قرآن، دو روایت فوق را در ذیل این آیه شریفه آورده اند:

وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ (10)؛ و نماز را برپا دار، یقیناً نماز از كارهاى زشت، و كارهاى ناپسند باز مى‏دارد و همانا ذكر خدا بزرگ‏تر است، و خدا آنچه را انجام مى‏دهید، مى‏داند.

علامه طباطبایی در المیزان می فرماید:

«خواهى گفت چطور نماز از فحشاء و منكرات نهى مى‏كند؟ در جواب مى‏گوییم این عمل مخصوصا كه بنده خدا آن را در هر روز پنج بار به جا بیاورد، و همه عمر ادامه دهد، و مخصوصا اگر آن را همه روزه در جامعه‏اى صالح به جا بیاورد، و افراد آن جامعه نیز مانند او همه روزه به جا بیاورند، و مثل او نسبت به آن اهتمام بورزند، طبعا با گناهان كبیره سازش ندارد.

...پس اگر انسان مدتى كوتاه بر نماز خود پایدارى كند، و در انجام آن تا حدى نیت صادق داشته باشد، این ادامه در مدت كوتاه به طور مسلم باعث مى‏شود كه ملكه پرهیز از فحشاء و منكر در او پیدا شود.

بازدارى از گناه اثر طبیعى نماز است، چون نماز توجه خاصى است از بنده به سوى خداى سبحان، لیكن این اثر تنها به مقدار اقتضاء است، نه علیت تامه، تا تخلف نپذیرد، و نمازگزار دیگر نتواند گناه كند، نه، بلكه اثرش به مقدار اقتضاء است، یعنى اگر مانع و یا مزاحمى در بین نباشد اثر خود را مى‏بخشد، و نمازگزار را از فحشاء بازمى‏دارد.» (11)

همچنین می افزاید:

«یاد خدا، و موانعى كه از اثر او جلو مى‏گیرند، مانند دو كفه ترازو هستند، هر وقت كفه یاد خدا چربید، نمازگزار گناه نمى‏كند، و هر جا كفه آن موانع چربید، كفه یاد خدا ضعیف مى‏شود، و نمازگزار از حقیقت یاد خدا منصرف مى‏گردد، و گناه را مرتكب مى‏شود.

اگر حال چنین شخصى را با حال كسى مقایسه كنى كه نماز مى‏خواند، و در نمازش به حد اقل آن یعنى آن مقدارى كه تكلیف از گردنش ساقط شود اكتفاء مى‏كند، خواهى دید كه او از بسیارى از كارها كه بى نماز از آن پروا نداشت پروا دارد، و اگر حال این نمازگزار را با حال كسى مقایسه كنى كه در نمازش اهتمام بیشترى دارد، خواهى دید كه دومى از گناهان بیشترى پروا دارد، و به همین قیاس هر چه نماز كاملتر باشد، خوددارى از فحشاء و منكرات بیشتر خواهد بود.» (12)

ذکر خدا، فایده بزرگ نماز

علامه در المیزان می فرماید:

«از ظاهر سیاق آیه برمى‏آید كه جمله "و َ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ" متصل به آن است، و اثر دیگرى از نماز را بیان مى‏كند، و اینكه آن اثر، بزرگتر از اثر قبلى است، در نتیجه جمله "وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ" به منزله ترقى دادن مطلب است، و البته منظور از ذكر در آن جمله نیز همان ذكر قلبى است، كه گفتیم از نماز حاصل مى‏شود.

پس گویا فرموده: نماز بگزار تا تو را از فحشاء و منكر باز بدارد، بلكه آنچه عاید تو مى‏كند بیش از این حرفها است، چون مهم‏تر از نهى از فحشاء و منكر این است كه: تو را به یاد خدا مى‏اندازد، و این مهم‏تر است، براى اینكه ذكر خدا بزرگترین خیرى است كه ممكن است به یك انسان برسد، چون ذكر خدا كلید همه خیرات است، و نهى از فحشاء و منكرات نسبت به آن فایده‏اى جزئى است.

البته این احتمال هم هست كه مراد از "ذكر" همان اذكار زبانى نماز باشد، ولى در این صورت باز هم جمله مذكور در معناى ترقى است، چون معناى آیه این مى‏شود: نماز بخوان، تا تو را از فحشاء و منكر بازدارد، بلكه همان اذكارى كه در نماز است، و یا خود نماز، مهمتر از آن بازدارى است، چون بازدارى مذكور یكى از آثار نیك ذكر است‏.» (13)

الحمد لله رب العالمین

پی نوشت ها:

(1)   وسائل الشیعة، ج15، ص257، باب 23: باب وجوب اجتناب المحارم؛ ترجمه: معانی الاخبار / ترجمه محمدى، باب 184 -  بسیار یاد خدا كردن، ص420

(2)   پایگاه اطلاع رسانی آیت الله العظمی بهجت

(3)   به سوی محبوب، ص40

(4)   در خلوت عارفان، ص103

(5)   نکته های ناب، ص84

(6)   پایگاه مرکز تنظیم و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی بهجت، منتخب نکات اخلاقی از آیت الله  بهجت قدس سره

(7)   تفسیر نور الثقلین، ج‏4، ص162

(8)   همان

(9)   ترجمه دو روایت: تفسیر نمونه، ج‏16، ص287

(10)   العنكبوت : 45

(11)   ترجمه المیزان، ج‏16، ص198

(12)  ترجمه المیزان، ج‏16، ص201 و 202

(13)  ترجمه المیزان، ج‏16، ص203

تهیه و فرآوری : حامد رهنما ، گروه حوزه علمیه تبیان