بررسی نقش رسانه ها در گسترش شایعات در جامعه

گفتکو با دکتر منصوری، استاد دانشگاه صنعتی شریف

عدم اطلاع رسانی صحیح مطالب مختلف علمی  توسط رسانه ها موضوعی است که اخیرا مورد نقد بسیاری از فعالان عرصه علمی کشور قرار گرفته است. اطلاع رسانی های غلط و غیرواقعی باعث انتشار شایعات گوناگونی می شود که گسترش آن ها در بعضی مواقع موجب برهم خوردن آرامش جامعه می گردد. با توجه به این موضوع، رسالتی برای رسانه ها تعریف می شود که بر اساس آن باید به انتشار صحیح مطالب بپردازند. نقش رسانه ها در پرداختن به موضوعات علمی نکته مهمی است که در انتشار شایعات مختلف ( از جمله شایعات مربوط به سال 2012) به خوبی خودنمایی می کند.

به همین بهانه به سراغ جناب آقای دکتر رضا منصوری (استاد دانشکده ی فیزیک دانشگاه صنعتی شریف، مدیر مسئول مجله نجوم و مجری طرح رصدخانه ملی ایران )درپژوهشکده ی نجوم رفته ایم و با ایشان درباره نقش رسانه ها در اطلاع رسانی دقیق و به هنگام موضوعات علمی گفتگو کرده ایم. همچنین علت اشتباه بودن 5 شایعه اساسی درباره سال 2012 را نیز از ایشان جویا شده ایم.

تبیان: این گونه شایعات به ظاهر علمی از کجا نشات می گیرند؟ آیا رسانه ها در نحوه پرداختن به این نوع مطالب مقصر هستند یا علت چیز دیگری است؟

***در طول تاریخ ما با چنین مواردی مواجه بوده ایم و در آینده هم با آن مواجه خواهیم بود. ظرفیت بالای پذیرش این نوع مطالب از سوی جوامع بشری و سواستفاده های بعضی از افراد یا رسانه ها عواملی هستند که در ایجاد چنین مواردی نقش دارند. بعضی از این شایعات به خاطر عدم اطلاع رسانی صحیح و به موقع از سوی مراکز علمی و بعضی دیگر به خاطر برداشت غلط رسانه ها از مطالب علمی و انعکاس نادرست آن ها به وجود می آید. البته به نظر می رسد عدم پرداخت صحیح رسانه ها به این گونه مطالب و تمایل به انتشار تیترهای جذاب و جنجالی تاثیر بیشتری بر روی گسترش آن در میان مردم گذاشته باشد. اکنون بیشتر از 300 انجمن علمی به عنوان مرجع در کشور وجود دارد که رسانه ها می توانند تعامل خوبی با آن ها برقرار کنند اما متاسفانه چنین کاری را انجام نمی دهند.

تبیان: چرا چنین مشکلاتی از سوی رسانه ها و برای آن ها ایجاد می شود؟

***طرز بیان اخبار و مطالب علمی خیلی مهم است که این مسئولیت اصلی رسانه است. نباید جلوی اخبار را گرفت اما باید در طریقه انتشار آن ها دقت شود که متاسفانه ما در ایران در این زمینه خیلی ضعف داریم.

برای مثال من در دهه 70 مسئول کمیته زلزله در شورای پژوهشهای علمی کشور بودم. متخصصان ما می گفتند که احتمال وقوع زلزله در هر لحظه ای برای تهران وجود دارد و حتی برآورد شد که در صورت وقوع زلزله چه وضعیتی به وجود خواهد آمد. در آن زمان تصمیم گرفته شد که به خاطر برهم نخوردن آرامش جامعه این موضوع از طریق رسانه ها و تلویزیون مطرح نشود. من مخالف مطرح نشدن این موضوع بودم چون مردم باید آگاه می شدند و معتقد بودم نحوه اطلاع رسانی ما به آن ها مهم است. گذشته به کنار، اما کسی که در آن زمان خانه می ساخت باید خانه اش را طوری می ساخت که اگر 10 سال دیگر زلزله آمد خراب نشود. ممکن است ده درصد هزینه بیشتری صرف این کار بشود اما حسن آن این است که مردم آگاه می شوند و بهتر عمل می کنند.  نحوه بیان این موضوع می توانست به دوگونه باشد: 1- رسانه ها آن را خیلی ساده و مناسب با مردم در میان می گذاشتند 2-  رسانه ها تیتر می زدند: "در فلان تاریخ زلزله می شود، همه خواهند مرد، هیچ چیز سالم نمی ماند و ...". این ظرافت هاست که مسئولیت رسانه و دقت آن در خبررسانی را مشخص می کند.

موردی که در بالا مطرح شد برای اخباری است که منشا علمی دارند.یک وقت هست اخبار اصلا منشا علمی ندارند. مثل همین موضوع زلزله که در دهه 80 افرادی در دنیا عنوان می کردند در فلان تاریخ در نقطه مشخصی از ایران زلزله می آید که البته از این نوع اخبار همیشه داشته ایم. البته ممکن است آن فرد متخصص هم باشد ولی این حرفش اصلا قابل دفاع نیست. بدتر از آن زمانی است که مثل الان یک فال بین می گوید سال 2012 دنیا زیر و رو می شود . این ها از نظر من لطیفه است. این گونه مطالب در رسانه ها نباید به عنوان یک خبر منتشر شود بلکه باید به گونه ای بازتاب پیدا کند تا مردم ببینید در دنیا چه کسانی هستند و چه توهماتی دارند.

تبیان: در بین سایت ها، مجلات، روزنامه ها، خبرگزاری ها و کلا منابع اطلاع رسانی در ایران آیا موردی هست که شما از آن به عنوان یک الگو یاد کنید؟

***متاسفانه در میان این منابعی که نام بردید موردی به نظرم نمی رسد که بخواهم آن را به عنوان الگو معرفی کنم. اما برای هر کدام نمونه ای از سهل انگاری ها را سراغ دارم. برای مثال رسانه های مختلف مرتب با من تماس می گیرند و درباره مسائل گوناگون مانند رصدخانه ملی سوال می کنند. همین اواخر یکی از خبرگزاری ها با من تماس گرفت که من گفتم با شما صحبت نمی کنم. خبرنگار پرسید چرا؟ا به او جواب دادم:

شما در گزارشی از قول یک جوان نقل کردید که گویی می خواهد رصدخانهء ملی بسازد به قطر 5/1متر، خبری که پر بود از غلطهای علمی و موضوع های کذب.  خبرنگار گفت: ببخشید!  این نمی شود که اخبار را به غلط اطلاع رسانی کرد و بعد از آن فقط گفت ببخشید. باید قبل از انتشار موضوع سوال شود و از نهاد های مطلع ( در این مورد انجمن فیزیک و انجمن نجوم) مشورت گرفته شود که متاسفانه رسانه های ما این کار را انجام نمی دهند. هر جا که من الان فکر می کنم مثل بهترین روزنامه های کشور، خبرگزاری ها، برنامه های تلویزیونی و رادیویی از این نمونه ها زیاد داشته ایم.

تبیان: با این اوصاف می توان این وضعیت را فاجعه بار خواند؟ 

***من از این موضوع با عنوان فاجعه یاد نمی کنم و دلیل آن را شرایط کشور می دانم. ما هنوز نتوانسته ایم یک نهاد آموزشی برای خبرنگاری علمی ایجاد کنیم که حداقل بگوییم 20 سال دیگر این قضیه درست می شود. هر کسی یک رشته دانشگاهی خوانده و نخوانده خبرنگار می شود آن هم از نوع خبرنگار علمی. بعد در یک نظامی که آن نظام فی نفسه جنجال برانگیز است مشغول به کار می شود و برای افزایش مرتبه خود دست به انتشار مطالب و اخبار جنجالی که اغلب غلط هستند می زند. البته ما خبرنگاران خوب هم کم نداریم. من خبرنگارانی را می شناسم که بسیار خوب و حرفه ای مشغول به انجام وظیفه خود هستند و اتفاقا به خاطر انجام درست وظیفه خود اخراج شده اند!

تبیان: شایعاتی که درباره سوال 2012 مطرح می شود مانند "جابه جایی محور های زمین" یا "برخورد یک سیاره ناشناخته با زمین" را می توانیم شبه علم بنامیم؟

***خیر. این ها شبه علم هم نیستند. شبه علم در مرز بعضی از رشته های علمی وجود دارد. مثلا در فلسفه کمتر چنین چیزی پیدا می شود ولی در روانشناسی هست. در مرز بعضی علوم فیزیکی شبه علم وجود دارد که بسیار حساس است و افراد از آن سو استفاده می کنند. مثلا محور زمین یا جا به جایی آن یک اصطلاح علمی در زمین شناسی و فیزیک است که سال هاست مطرح شده و همه آن را می شناسند. یک کسی این اصطلاح را می شنود و با سواستفاده از آن می گوید در سال 2012 محور زمین عوض می شود.

به نظر بیشتر این موارد از شبه علم به دور هستند و شیادی یا جنجال طلبی به شمار می آیند. این که خرده سیارات از کنار زمین عبور می کنند، وارد جو آن می شوند و آتش می گیرند یا در بازه های زمانی مختلف به زمین برخورد کرده اند همیشه وجود داشته است که از آن ها اطلاع داریم و اکنون نیز کاملا محاسبه می شود که چه جرمی در چه زمانی ممکن است به زمین اصابت کند اما این که فردی بیاید از این موضوع سواستفاده کند و بگوید که یک سیاره با زمین برخورد می کند و محور آن را تغییر می دهد یک موضوع کاملا بی پایه و اساس است که مبنای علمی ندارد.

تبیان: تعریف شما از شبه علم چیست؟

***انجمن فیزیک چند سال پیش کتابی با همین عنوان ترجمه کرد که واقعا کتاب خوبی است. این یک اصطلاح جاافتاده علمی نیست و هرکسی به یک معنا آن را  به کار می برد. آن هایی که در محافل علمی هستند می گویند چیزی که از علم دور می شود و ما قبولش نداریم. آن هایی هم که با کارهای علمی سر و کار ندارند شبه علم را یک خبر جنجالی تعریف می کنند که دوست دارند آن را به علم بچسبانند. بنابراین معنای شبه علم خیلی گسترده است و روی آن نمی شود بحث کرد. از نظر من شبه علم موضوعی است که در آن از اصطلاحات علمی استفاده می شود ولی منطق استدلال و ارتباط میان مفاهیم، غیر علمی است.

تبیان: شما فرمودید این رسانه ها هستند که باید دنبال اخبار درست بروند و اطلاع رسانی صحیح را انجام دهند. اما مردم چگونه می توانند صحت و سقم این اخبار را جویا شوند؟

***مردم مستقیم با انجمن ها و مراکز علمی رابطه ندارند ولی می توانند به رسانه مراجعه کنند. رسانه باید یک حلقه باشد بین مردم و بخش علمی کشور، که خود بخش علمی کشور یک حلقه رابطی با جامعه دارد به نام انجمن های علمی. این انجمن های علمی هستند که حلقه واسط بین اجتماع علمی و کل جامعه را برقرار می کنند. پس رسانه ها با انجمن ارتباط می گیرند و مردم با رسانه ها.

تبیان: با توجه به این که حلقه فوق بین رسانه ها و انجمن های علمی به خوبی شکل نگرفته است اکنون مردم چگونه می توانند به اخبار اعتماد کنند؟

***مردم مجبورند یا اخبار را باور کنند یا نکنند. البته آن ها می توانند به انجمن ها مراجعه کنند اما این هم برای مردم و هم برای انجمن بسیار سخت است که بخواهد به تک تک آن ها جواب دهد و این مشکلی است که در عدم ارتباط بین رسانه ها و انجمن ها برای مردم به وجود آمده است. برای مثال رسانه ملی حتی این مسئولیت را برعهده نگرفته  است که از طریق انجمن های علمی حلقه ای بشود میان مردم و بخش علمی کشور.

البته این یک اشکالی است که در زمان توسعه کشور پیش آمده است و بالاخره حل خواهد شد اما همه باید کمک کنند تا زودتر حل شود. مثلا ما الان خبرگزاری ایسنا را در این زمینه داریم که به نسبت خوب و معقول عمل می کند و سعی می کند از طریق افراد شاخص یا انجمن ها اخبار را کسب کند.

البته مردم هم باید نقادانه تر به موضوعات بپردازند و هر موضوعی را به راحتی باور نکنند.

معمولا 5 شایعه اصلی درباره 2012 مطرح می شود که اگر ممکن است دلیل نادرستی هر کدام از آن ها را بفرمایید.

شایعه اول: سیاره ای ناشناخته ( که برای آن اسامی مختلفی به کار برده می شود) قرار است با زمین برخورد کند.

هیچ کدام از این شایعات مبنای علمی ندارد.

ما در سال های گذشته مرتبا با سیارک هایی مواجه بوده ایم که در مدارشان به زمین نزدیک می شوند. نزدیک شدن به زمین به این معنی نیست که با آن برخورد می کنند بلکه به این معنی که از 100 هزار کیلومتری زمین عبور می کنند. این ها به طور مرتب توسط مراکز علمی رصد می شوند و هیچ کدام در وضعیتی قرار ندارند که بگویم در سال های آینده با زمین برخورد خواهند کرد.

تبیان: آیا امکان ندارد جرمی در حال نزدیک شدن به ما باشد که تا کنون متوجه آن نشده باشیم؟

*** بله ممکن است چنین اجرامی وجود داشته باشند اما قطعا آن ها اجرام بسیار کوچکی در مقایسه با ابعاد یک سیاره هستند که تاثیری بر زمین نخواهند داشت.

شایعه دوم: می دانیم در طول تاریخ محور زمین تغییر کرده است و گفته می شود جا به جایی قطبین زمین در سال 2012 تاثیر فاجعه باری بر روی وضعیت زنگی ما می گذارد.

اگر محور زمین جا به جا بشود قطعا بر روی زندگی ما تاثیر می گذارد اما این موضوع در دوران تاریخی رخ نداده است بلکه در ابعاد میلیون سال و میلیارد سال اتفاق افتاده و ممکن است در طی یک میلیون سال آینده هم رخ دهد. توجه داشته باشید که محور مغناطیسی زمین رفتاری به صورت آنی ندارد بلکه در طول یک بازه زمانی چند میلیون سالی این اتفاق ممکن است رخ دهد.

شایعه سوم: افزایش فعالیت های خورشیدی در سال 2012 باعث قطع تمامی ارتباطات بر روی زمین خواهد شد.

افزایش فعالیت های خورشیدی روی زمین تاثیر می گذارد و تاثیر آن را هم می دانیم چیست. مانند این است که یک مغناطیس قوی را کنار یک  فرستنده یا یک خط انتقال ارتباطی قرار دهید. کاملا واضح است که میدان مغناطیسی بر روی این خط ارتباطی اثر می گذارد و این موضوع جدیدی نیست.

پس در سیستم های مخابراتی اختلال ایجاد خواهد شد.

اختلال ایجاد خواهد شد اما نه به گونه ای که در رسانه ها مطرح شده است. مختل شدن مثل این است که شما با تلفن صحبت می کنید و صدا خش خش می کند. اما این گونه که رسانه ها می نویسند ارتباطات قطع می شود خیلی اغرار آمیز است به طوری که مخاطب فکر می کند همه چیز قطع می شود. اگر ارتباطات دنیا قطع شود اقتصاد، نظم، امنیت و به طور کلی همه چیز تحت شعاع قرار می گیرد اما واقعا این گونه نیست. اختلال در حد عادی مثل آنچه که تا کنون بوده است رخ می دهد.

بگذارید مثالی بزنم. پیش بینی آب و هوا را در نظر بگیرید. پیش بینی آب و هوا برای روز، ماه و فصل آینده به طور مرتب انجام می شود. در پیش بینی هایی که برای فصول آینده انجام می شود نتایج خیلی قطعی نیست و این دقیقا مانند پیش بینی است که برای اثر فعالیت های خورشیدی بر روی سیستم های ارتباطی در سال 2012 از سوی رسانه ها مطرح شده است.

حال فرض کنید پیش بینی می شود که در سه ماه آینده سیل خواهد آمد. حالا رسانه ها می آیند با آب و تاب مطرح می کنند که در فلان زمان سیل خواهد آمد و همه خانه ها را نابود می کند و ... . خب مگر ما تا به حال با سیل مواجه نبودیم و اثرات آن و راه کارهای پیش گیری از آن را نمی دانیم؟ این دقیقا مثل خبر مختل شدن سیستم های ارتباطی در سال 2012 است که برداشت غلطی از آن شده است.

شایعه چهارم: سیارات در سال 2012 هم خط می شوند و نیروی گرانشی آن ها زمین را از جایگاه کنونی خود بیرون می کند.

اگر واقعا هم سیارات خط شوند، هم خطی آن ها روی بشر هیچ تاثیری نخواهد گذاشت و در واقع اثر آن ها بر روی زندگی انسان کاملا بی تاثیر هست. یک تاثیر بسیار اندکی ممکن است بر روی جو داشته باشد اما هیچ تاثیری بر روی ما نخواهد داشت.

سیارات و خورشید با اختلاف های اندکی تقریبا در یک صفحه قرار دارند و تمام سیارات با سرعت های مختلفی در مدارهای خود به دور خورشید می گردند. من محاسبه نکرده ام اما ممکن است هر 5 میلیارد سال یک بار، همه سیارات تقریبا در یک خط قرار بگیرند که اگر هم این اتفاق رخ دهد باز هم تاثیر خاصی ندارد.

در دنیا مراکزی هستند که متخصصان آن ها محاسبات مختلفی را در مورد محل قرار گرفتن سیارات منظومه شمسی نسبت به یکدیگر انجام می دهند.  این موضوع برای ماموریت های فضایی بسیار مهم است . دانشمندان باید بدانند در چه زمانی زمین کمتر فاصله را با سیاره مورد نظر آن ها دارد تا بتوانند در مواردی مثل سوخت و زمان ماموریت صرفه جویی کنند. ممکن است یک مقاله نجومی در این باره چاپ شده باشد و عده ای با برداشت های غلط خود چنین تخیلاتی را درباره هم خط شدن سیارات مطرح کرده باشند.

شایعه پنجم: موجودات فرازمینی وجود دارند و به ما حمله خواهند کرد.

درباره حیات فرازمینی به طور دقیق چیزی نمی دانیم ولی احتمال این که حیات فرازمینی وجود نداشته باشد خیلی کم است. ما همین الان شاید بیشتر از 600 سیاره فرازمینی کشف کرده ایم که روز به روز هم در حال افزایش است. البته این ها هنوز هیچ کدامشان در آن ناحیه ای که اصطلاحا گفته می شود کمربند حیات ستاره مادر است قرار نگرفته اند اما بالاخره در میان چند 100 هزار سیاره فرازمینی تعدادی از آن ها در این ناحیه قرار خواهند داشت.

تبیان: احتمال مواجه شدن ما با آن ها چه قدر است؟ آیا باید از آن هراس داشته باشیم؟

***احتمال برخورد عملا صفر است حتی احتمال ارتباط برقرار کردن هم بسیار ضعیف است. از دید من اگر چنین موجوداتی پیدا شوند هم ما و هم آن ها بسیار خوشحال می شویم که بدانیم موجودات دیگری نیز وجود دارند و سعی می کنیم همدیگر را بشناسیم. این که مثلا آن ها به قصد غارت سیاره ما به سمت ما بیایند یا بالعکس آنقدر حرف نامحتملی است که من آن را به حساب یک جنجال رسانه ای می گذارم. ما در داخل منظومه شمسی خودمان هنوز نتوانسته ایم به مریخ برویم حال تصور کنید چگونه قرار است به سیاره ای که چندین میلیون سال نوری از ما فاصله دارد سفر کنیم یا از آنجا به سیاره ما سفر کنند. اگر امکان چنین سفری هم فراهم شود چند نفر می توانند در آن حضور داشته باشند؟

تبیان: آیا در آینده ما باید همچنان منتظر شایعاتی از این دست باشیم. چه راه کاری برای مقابله با آن پیشنهاد می کنید؟

***به نظر من از دو جنبه باید به این موضوع پرداخت. اولین مورد، توجه است. رسانه باید به این موضوعات توجه کند و سعی داشته باشد که با مراکز مختلف علمی کشور و دنیا از طریق انجمن ها ارتباط برقرار کند. مورد بعدی از نظر انجام کارهای اجرایی است. ما در طی این ده سال گذشته سعی کرده ایم دوره های آموزشی برای خبرنگاران علمی تدارک ببینیم و آن را استمرار ببخشیم که متاسفانه هنوز موفق نشده ایم. دیر یا زود باید این کارها انجام شود که استمرار آن ها هم خیلی مهم است. شکل گرفتن چنین جریان هایی به طور قطع تا حد زیادی از بروز شایعات خواهد کاست.