نماد هنر ایرانی

گنبد سلطانیه زنجان

در سال 703 (1304م) غازان خان در سنین جوانی در بین النهرین بیمار می شود و به اندک زمانی درمی گذرد و قبل از مرگ برادرش اولجایتو را به جانشینی معرفی می کند.

ساختن شهر سلطانیه، در زمان پدر این دو شروع شده بود و هم چنان ناتمام بود و اولجایتو تصمیم به اتمام و اکمال آن گرفت.

هنگام در رسیده بود. فراخوان عمومی معماران و مهندسان و هنرمندان از اقصی نقاط کشور آغاز شد. دست های خلاق هنرمندان ایرانی یک بار دیگر دور هم جمع شدند تا زیر سلطه ایلخانان، هنر و اندیشه ژرف و ماورایی شان را متبلور کنند. فرهنگ ایرانی اسلامی که توانست گنبد سلطانیه را بسازد آنقدر عمیق بود که الجایتو را مدهوش کرد و وی بعد از اسلام آوردن نام خود را به سلطان محمد خدابنده تغییر داد.

گنبد سلطانیه و ساختمان ها و جایگاه های حواشی آن در طول حدود 10 سال ساخته شد. در اوایل قرن هفتم در سراسر جهان ساختمانی با این ارتفاع و دقت و زیبایی وجود نداشت و هم اینک نیز پس از مسجد ایاصوفیا در ترکیه و کلیسای جامع مریم مقدس (کاتدرال سانتاماریا دلفیوره) سومین بنای عظیم در فلورانس ایتالیا، ساخته دست بشر است، که قبل از آغاز تمدن اخیر بنا شده است.

از حدود 40 کیلومتر به زنجان مانده در سمت چاپ جاده، گنبد عظیم از فاصله 10 کیلومتر دیده می شود. در هوای آفتابی هنوز مقدار اعظم کاشی های فیروزه یی گنبد که از گزند عوامل نامساعد طبیعی و دزدان سخیف در امان مانده، قابل رویت است.

از در ورودی عمومی (ایوان شمال غربی) داخل می شویم. (ورودی شمال شرقی، از همان زمان مخصوص ورود درباریان بوده و ورودی سوم در ضلع غربی تربت خانه است.) سر را که بالا می گیریم ارتفاع عریان و وهمناک 54 متری گنبد و دهانه قوس 60/25 متری آن (حدود ارتفاع یک ساختمان هفت طبقه) سر را به دوران می افکند.

در 700 سال گذشته در اثر زلزله های دهشتناک که حداقل 90 درصد شهر به زیر خاک فرو رفته است مجموعه گنبد سلطانیه فقط پنج سانت نشست پیدا کرده و در قسمتی از گنبد فقط یک شکاف چند سانتی به وجود آمده است.

گنبد دارای اختصاصات منحصر به فردی در جهان است.

گنبد سلطانیه برای اولین بار در جهان به صورت دوپوسته ساخته شده است و پس از احداث این گنبد است که به لحاظ ملاحظات علمی در سایر کشورها و نقاط کشور از این روش استفاده شده است. مهندس هوشنگ ثبوتی در بررسی آثار تاریخی سلطانیه در این باره می گوید؛ «دوپوسته بودن گنبد به لحاظ استفاده از همان اینرسی بیشتر و کوچک تر کردن ضخامت آن از پایین به بالا به جهت سبک تر کردن آن (بررسی آثار تاریخی سلطانیه، ص 127)

مجموعه گنبد پس از گذشت هفت قرن هنوز نسبت به اماکن باستانی دیگر کشور سالم تر به نظر می رسد. این مساله ناشی از عوامل متعدد دقیق و حساب شده است. مثلاً انتخاب زمین جهت احداث کهندژ و به ویژه قسمت گنبدخانه کاملاً علمی و بر اساس استانداردهای موجود امروز است.

پروفیل (گمانه) 9 متری موجود در زیرزمین گنبد نشانه وجود آزمایشگاه فنی مکانیک خاک جهت انتخاب بهترین قسمت با بافت سنگین فشرده و مقاوم خاک است. فونداسیون (پی ها) گنبد برای آنکه باری به این عظمت 1600 تن را تحمل کند باید از پیچیده ترین و قوی ترین مصالح برخوردار باشد. پیداست پس از اتمام آزمایش های لازم دانه بندی و نسبت شن، رس و... خاک و درصد رطوبت، عمق آب های زیرزمینی و مسائل مشابه دیگر اقدام به پی ریزی که به لحاظ سادگی و عمق کم یکی دیگر از عجایب مجموعه است، کرده اند. پی ها حداکثر 90 سانتیمتر ارتفاع داشته و فقط 50 سانتیمتر از جرزهای پی های تحمل کننده بار ساختمان بزرگ تر است. مواد پی ها از شفته آهک و گچ است.

سردابه که با پله های زیبا، همکف را به زیرزمین متصل می سازد دارای فضاهایی بسیار متعدد و عمدتاً از سنگ های یکپارچه بوده و احتمالاً محل قبر اولجایتو در همین سردابه پیش بینی شده بود.

طبقه همکف یا زیر گنبد دارای پلان هشت ضلعی است که در طبقه اول به انضمام حجره ها و فضاهای مرتبط شکل مستطیل به خود می گیرد و در طبقات دوم و سوم دارای پلان هشت ضلعی متمایل به منتظم است. از سوی طبقه همکف، پله هایی باریک و مدور راه را به طبقات بالاتر می گشاید. طبقات سه گانه دارای ایوان ها، بالکن ها و نشستگاه هایی است که اگر بازدید همراه با راهنما نباشد بی شک انسان در میان آن همه ورودی ها و خروجی ها سردرگم خواهد شد و راه اصلی بازگشت را پیدا نخواهد کرد.

بالکن ها مشرف به بیرون یعنی شهر و دشت وسیع و زمردین سلطانیه است. این ایوان ها در مراسم و اعیاد برای حضور مسوولان مملکتی و تماشای مراسم داخل شهر و احتمالاً استراحت و نشست های مشورتی و خانوادگی استفاده می شده است. دیوارهای مشبک آجری با اشکالی زیبا و دستور فنی بسیار دقیق و علمی ساخته شده اند. سقف بالکن ها با رنگ افرایی و مسی دارای اشکال، گل ها و انحناهایی است که هنوز رنگ جلا و شکوه خود را حفظ کرده است. یکی از شگفتی های طراحی در همین سقف های محراب گونه است.

تمامی اشکال در سه سطح گچ بری شده اند، به طوری که فضای حجمی پیدا کرده و از نظر هنر تجسمی یکی از شاهکارهای دست بشر محسوب می شود. بالکن های مشرف به گنبدخانه دارای حفاظ هایی مشبک از جنس چوب است، که بدون استفاده از چسب و میخ و فقط به وسیله سجاف و ایجاد شکاف های نر و مادگی قطعات به یکدیگر متصل شده اند.

استحکام این حفاظ ها به اندازه یی است که هنوز پس از هفت قرن ذره یی لرزش و تعویض فرم پیدا نکرده اند. اشکال گوناگون هندسی قرینه یی بی نهایت زیبا و منظم به جلال و شکوه ایوان ها افزوده است. ایوان ها محل اجتماع بانوان خاندان اولجایتو و سایر درباریان بوده است. نحوه ساخت و ساز ایوان ها به گونه یی است که از پایین گنبدخانه به هیچ وجه قابل دیدن نیست، ولی از بالا به طور کامل همه ابعاد زیر گنبد به راحتی دیده می شود. در مراسم سوگواری و جشن های مذهبی و ملی، خاندان درباریان و بعضاً مدعوین عمومی از این محل استفاده می کرده اند. پیشانی ها و نقاب های این ایوان ها با استفاده از کاشی های فیروزه یی رنگ و رنگ های سبز چمنی و سایر رنگ های ملایم، هارمونی عجیب و زیبای حیرت آوری را پدید آورده است. در حاشیه های محراب گونه آیات قرآنی با خطوطی بسیار زیبا نقش بسته اند.

در یکی از پیشانی های این ایوان ها در سمت جنوبی یک حاشیه محدود با عرضی 20 سانتیمتری معین و مشخص است. آیت الکرسی از ابتدا تا انتها به طور هماهنگ و کامل نوشته شده است. در چنان ارتفاعی بدون امکانات پیشرفته امروزی تنظیم ابعاد و اندازه خط و تعیین دقیق میزان جاگیری این چند آیه قرآن به طوری که نیازی به کشش بعضی از کلمات یا کوتاه و بزرگ کردن و تغییر ابعاد خط در نوشتن بعضی از کلمات دیگر به وجود نیاید واقعاً فوق تصور است. به هر حال سلطانیه دو زلزله هشت ریشتر را از سر گذرانده و هنوز شاداب و محکم در جای خود ایستاده است.

اکبر جلالی

سایت روزنامه اعتماد