شمال جنوب می شود یا جنوب شمال؟

پیش از بررسی این مطلب لازم است که با محورهای چرخش و مغناطیسی زمین آشنا شویم:

می‌دانیم زمین که یک جسم کروی شکل است، هر 24 ساعت یک بار به دور خود می‌چرخد که اثر این چرخش، پیدایش شب و روز است. چرخش زمین حول یک محور انجام می‌شود که آن را محور چرخش زمین می‌نامیم. این محور در دو نقطه کره‌ی زمین را قطع می‌کند که همان قطب‌های شمال و جنوب جغرافیایی کره‌ی زمین هستند.

علاوه بر محور چرخش، زمین یک محور دیگر نیز دارد و آن محور مغناطیسی کره‌ی زمین است. برای درک محور مغناطیسی زمین، فرض کنید که زمین، یک آهنربای بزرگ است. این آهنربا، دو قطب دارد که راستای این دو قطب را محور مغناطیسی زمین می‌نامیم. اما منشا این آهنربای بزرگ چیست؟

این آهنربا با حرکت و چرخش ذرات باردار در هسته‌ی خارجی زمین که مذاب است به وجود آمده است.  محور مغناطیسی زمین دقیقا در راستای محور چرخش زمین نیست و این دو با هم زاویه‌ای در حدود 11 درجه می‌سازند. از محور مغناطیسی زمین چه استفاده‌ای می‌کنیم؟ شاید بارزترین استفاده ما از اثر مغناطیسی زمین، قطب نما باشد که در واقع قطعه فلزی کوچکی است که به دلیل نیروی مغناطیسی که از جانب زمین به آن وارد می‌شود همیشه راستای آن در جهت شمال مغناطیسی زمین است و به کمک آن می‌توانیم با دقت خوبی، جهت‌یابی کنیم.

حال ببینیم که محورهای چرخش و مغناطیسی کره‌ی زمین در طول زمان چه تغییراتی می‌کنند و این تغییرات چه تاثیری روی انسان‌ها و حیات روی کره‌ی زمین دارد؟

محور چرخش زمین نسبت به خط عمود بر مدار زمین در فضا، حدود 23.5 درجه زاویه دارد و همین کج بودن محور زمین است که باعث تغییر زاویه تابش خورشید و پیدایش فصل‌ها در نقاط مختلف کره‌ی زمین می‌شود.

راستای محور چرخش زمین در بازه‌های زمانی کوتاه چند ساله، حرکت محسوسی ندارد و راستای آن در فضا تقریبا ثابت است. به همین دلیل است که در آسمان، ستاره‌ای به نام ستاره‌ی قطبی داریم که در واقع ستاره‌ای در راستای محور قطبی زمین است. اما اگر در طولانی مدت، حرکت محور زمین را بررسی کنیم، متوجه می‌شویم که این محور در واقع خود به آرامی می‌چرخد. چرخش محور زمین شبیه به حرکت یک فرفره روی یک میز است که هنگامی که آن را به دور خود می‌چرخانیم، محورش هم می‌چرخد. چرخش فرفره بعد از مدتی به دلیل اصطکاک متوقف می‌شود اما محور زمین این چرخش نسبتا کند را همواره انجام می‌دهد.

حرکت دیگر محور زمین، حرکت نوسانی آن است که باعث می‌شود زاویه آن نسبت به خط عمود بر صفحه مدار زمین، ثابت نباشد و در دوره‌های زمانی چندین ساله، اندکی از مقدار 23.5 درجه، کم یا زیاد شود.

اما تاثیر این حرکات محور زمین روی موجودات زنده و به طور خاص، انسان‌ها چیست؟ به طور کلی حرکات محور چرخش زمین در حدی نیست که روی زندگی انسان‌ها در حال حاضر تاثیر خاصی بگذارد. شاید اگر برخورد شدیدی از سوی یک جسم بزرگ سرگردان در منظومه شمسی با زمین صورت بگیرد،  تغییر زاویه محور زمین از 23.5 درجه باعث تغییرات آب و هوایی زیادی شود اما هیچ شواهدی وجود ندارد که در سال 2012 چنین اتفاقی بیفتد. ما تقریبا تمامی اجسام بزرگ و سرگردان منظومه شمسی خود را می‌شناسیم و میدانیم که در سال آینده و یا سالهای نزدیک بعدی، هیچ اتفاقی محور زمین را تکان نخواهد داد. زمین به قدری پر جرم است که محور چرخش آن به راحتی تکان نمی‌خورد. به قول معروف: محور زمین بیدی نیست که با این بادها بلرزد!

اما محور مغناطیسی زمین چطور؟ تاثیر آن بر روی موجودات زنده چطور است؟

جهت آهنربای مغناطیسی زمین در طول تاریخ آن ثابت نبوده و نخواهد بود. راستای این محور، حدود 72 میلیون سال پیش، چندین بار عوض شده است و آخرین بار نیز حدود 750 هزار سال پیش، جهت آن عوض شده است. دلایل این تغییرات جهت مغناطیسی زمین هنوز به صورت کامل مشخص نیست و به فعالیت‌های درونی زمین بر می‌گردد.

در حال حاضر قطب مغناطیسی زمین در نزدیکی قطب شمال جغرافیایی زمین و در شمال کشور کانادا قرار دارد اما مکان آن ثابت نیست و با سرعت بین 40 تا 60 کیلومتر در سال در حال حرکت به سمت کشور روسیه است. اما تغییر محور مغناطیسی زمین چه تاثیری روی موجودات زنده و انسان دارد؟

برخی از آن‌ها به شرح زیرند:

1- تغییر قطبش سنگ‌ها

2- تاثیر بر جانوران کوچک

3- تاثیر احتمالی بر جهت یابی حیوانات و تغییر سیستم بیولوژیکی

4- تاثیر بر ساختارهای نیروگاهی در عرض‌های میانی وابسته به خورشید

5- بروز پدیده‌های جوی و تاثیر بر اقلیم

6- بروز تاثیرات جوی (شفق ها و ...)

هیچ‌کدام از پدیده‌های بالا، تاثیرات زیادی روی زندگی انسان‌ها ندارند و می‌توان به طور کلی گفت که سال 2012، از نظر میدان مغناطیسی، هیچ تفاوتی با سال‌های گذشته نخواهد داشت و نگرانی درباره‌ی اتفاقات ناگوار زمین‌شناسی، بی مورد خواهد بود.

در پایان ذکر این سخن لازم است که بزرگترین نگرانی امروز بشریت، بلایی است که خود او به سر طبیعت زیبای زمین می‌آورد. روزانه حجم بسیار زیادی از محیط زیست و منابع مفید کره‌ی زمین نابود می‌شود. اگر قرار باشد تهدیدی برای حیات روی کره‌ی زمین وجود داشته باشد، آن تهدید فعالیت‌های مخرب انسانی است. پس تنها راه نجات موجودات زنده از نابودی ، اصلاح نوع زندگی، مصرف و نگرش انسان‌ها است.