اثر انگشت DNA (قسمت اول)
این ترتیب متمایز آدنین، گوانین، تیمین و سیتوزین (که نوکلئوتیدهای DNA نامیده می شوند)، است که تولید پروتئین و آنزیم های ویژه را تنظیم می کند. در سیستم های زنده، ترتیب DNA در تمام سلول های جاندار، صرف نظر از نوع اندام، یکسان است. اگر DNA از مو، اندام ها، یا هر یک از مایعات بدن نظیر خون، بزاق یا منی، از یک موجود زنده مشخص آنالیز شود، نتیجه پروفایل مشابه ای خواهد بود. این ترتیب سه بعدی خاص DNA است که منحصر به فردی هریک از ما در جهان را به ما اعطا می کند. DNA ژنوتیپ پایه (هویت ژنتیکی) هر موجودی را شکل می دهد، که به نوبه خود فنوتیپ (ویژگی های فیزیکی) جاندار را تعیین می کند.
بر اساس اختصاصی بودن ژنوتیپ سیستم، یک پروفایل DNA خاص می تواند به یک موجود خاص نسبت داده شود. این پروفایل مانند اثر انگشت، منحصر به فرد است؛ و مختص همان فرد است. در سده اخیر، بررسی توالی DNA برای تشخیص هویت و یافتن مجرم از میان مظنون در تحقیقات جنایی مورد استفاده قرار گرفته است. اخیراً اثر انگشت DNA به عنوان روشی قانونی برای تعیین نسبت خونی و رد اخوت استفاده می شود. به کارگیری اثر انگشت DNA در کنار شواهد پزشکی قانونی، اعتماد به حکم های قضایی را افزایش داده است.
مشخصات ژنوتیپی گونه ها و سویه های گیاهی بسیار مفید است، چراکه بسیاری از گیاهان که به رده ها و گونه های یکسان تعلق دارند، ممکن است تفاوت قابل توجه ای بین سویه ها نشان دهند. یک مثال خوب از اهمیت این مورد در گیاهان دارویی است، چراکه مقدار ترکیبات فعال شیمیایی ممکن است از یک گیاه به گیاه دیگر بسیار متفاوت باشد. داروهای گیاهی در بین بسیاری از اقوام به شکل درمان-قومی، مواد غذایی دارویی، مصرف می شود، یا به عنوان منبع اولیه ترکیبات دارویی یا واسطه های آنها استفاده می شوند. معدود تولیدات گیاهی به طور تجاری موجود است، از جمله داروهایی از اکیناسه آ پوپورآ، جینسنیگ پنکس، ژنکگو بیلوبا، هیپوکوم پرفوراتوم. ارزش تجاری آنها در آمریکای شمالی به تنهایی بالغ بر 100 میلیون دلار است، که تعیین کننده حجم مصرف آنها است. محتوای دارویی متفاوت از گونه های مختلف گیاهان دارویی تبدیل به مشکل اساسی در تولید داروهای گیاهی استاندارد شده است، چراکه گیاه خاصی از یک ناحیه ممکن است محتوای دارویی خاصی داشته باشد و بنابراین ارزش درمانی مختص آن باشد، طوری که حتی گیاه مشابه در منطقه دیگر ممکن است به همان میزان از ارزش دارویی برخوردار نباشد.
ژنکگو بیلوبا و نمونه داروی تولید شده از آن
در دو دهه ی اخیر، یک ابزار موثر برای حل مشکل استاندارد کردن داروهای گیاهی ابداع شده است. با استفاده از اثر انگشت شیمیایی، گیاهان را می توان بر اساس گونه، سویه و خاستگاه جغرافیایی آنها مشخص و محدود کرد. با استفاده از تکنیک های کروماتوگرافی مانند HPTLC و HPLC، یک پروفایل از ترکیبات شیمیایی مختلف آنها بدست می آید.
اثر انگشت شیمیایی گیاهان، با وجود همه ی آگاهی و اطلاعاتی که حاصل می کند، مشکلاتی دارد که مانع استفاده از آن را به عنوان شاخص مطلق ویژگی های شیمیایی گیاهان می شود. برای آنکه یک ترکیب شیمیایی، به عنوان نشانگر استفاده شود باید منحصر به یک گونه خاص گیاهی باشد. همه گیاهان حاوی یک ترکیب شیمیایی منحصر به فرد نیستند. حتی اگر یک نشانگر شیمیایی منحصر به فرد هم وجود داشته باشد، ممکن است که از نظر زیستی فعال نباشد. همچنین بسیاری از مولکول های به خصوص فنول ها و استرول ها همپوشانی شیمیایی قابل توجه ای دارند. علت اصلی شکست پروفایل شیمیایی حضور آرتیفکت های حاصل از پردازش است که دستیابی به اثر انگشت شیمیایی واقعی را مخدوش می کنند.
بنابراین راه حل بهتر برای استاندارد سازی تولیدات دارویی گیاهی، استفاده از اثر انگشت DNA است. به خصوص اینکه DNA ژنومی دست نخورده از نمونه گیاهان، پس از پردازش آنها موجود است. البته نتایج حاصل از اثر انگشت DNA باید همراه با موقعیت جغرافیایی گیاهان در نظر گرفته شود.
ادامه دارد...
سمانه سادات عنایتی
بخش دانش و زندگی تبیان
منابع:
Breithaupt, H. (2003) Back to the roots EMBO Rep 4(1): 10-12.
Mihalov, J. J., Marderosian, A. D., and Pierce, J. C. (2000) DNA identification of commercial ginseng samples J Agric Food Chem 48(8): 3744-3752
