فرشتگان ثبت اعمال کجایند؟

پاسخ :

قبل از پرداختن به پاسخ، باید توجه داشت كه سؤال ها مربوط به عالم ماده نمی باشد بلكه مربوط به موجوداتی (فرشتگان) می باشد كه در عالم ماورای ماده (غیب) قرار دارند؛ بنابراین، باید از كسانی پاسخ را شنید كه از غیب و ماورای ماده خبر دارند؛ به همین دلیل، پاسخ هایی را كه ارائه می شود مستند به كلام خدا ـ یعنی قرآن و روایات و احادیث ائمه ی معصومین-علیهم السلام- می باشد كه البته این جواب ها را عقل نیز تأیید می كند.

فرشتگان نگهبان انسان

دو فرشته ای كه خداوند مراقب انسان قرارداده، همیشه همراه انسان هستند و لحظه ای از او جدا نمی شوند؛ مگر پس از مرگ. كارهای خداوند بر اساس اسباب و مسببات انجام می گیرد. دو فرشته نیز اسباب الهی هستند.

1 ـ شواهد قرآنی برای این مسئله

الف) آیه ی شریفه ی«إِذْ یَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّیَانِ عَنِ الْیَمِینِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ»[1] «آن گاه كه آن دو فرشته از جانب راست و چپ نشسته او را فرا می گیرند». از این آیه به دست می آید كه آن ها همراه انسان هستند و همراه انسان بودن، كنایه از این است كه همیشه مواظب و مراقب اعمال او هستند، و به هر جا رود و در هر حالتی قرار گیرد، او را زیر نظر می گیرند، و اعمال و حركات و سخنان او را شبانه روز ضبط می كنند و اگر همراه او نبودند، جهت راست و چپ برای آن ها تعیین نمی كرد.

ب) از كلمه ی «قعید» در آیه، چنین استفاده می شود كه فرشتگان، همیشه همراه انسان هستند و مراقب اویند؛ زیرا قعید در لغت به معنای نشستن می باشد و این معنا در مورد سوال، همان همراهی و مراقبت است؛ چون همان گونه كه بیان شد، فرشتگان موجودات غیر مرئی و مجرد هستند و این موجودات حالاتی كه موجودات مادی به خود می گیرند دارا نمی باشند؛ پس «قعید» در این آیه در معنای اصلی خودش به كار نرفته است؛ بلكه به مفهوم ملازم و مراقب و نگهبان است؛ یعنی این دو فرشته پیوسته همراه انسان هستند و كارها و سخنان او را ثبت و ضبط می نمایند.

2 ـ شواهد روایی

روایات در این رابطه، خود چند دسته می باشند: الف) دسته ای از روایات، جایگاهی در بدن انسان، برای فرشتگان معین كرده اند و این روایات، با توجه به مجرد بودن فرشتگان، نیاز به تفسیر و تأویل دارند و به طور كلی بیان گر این نكته هستند كه فرشتگان همراه و مراقب انسان هستند؛ از جمله ی این روایات، روایاتی است كه می فرمایند: جای فرشتگان بر شانه های راست و چپ است. و از این قبیل روایات كه از آن ها استفاده می شود این دو فرشته همراه انسان هستند و از او جدا نمی شوند.[2] ب) هم چنین از دسته ای دیگر از روایات نیز استفاده می شود كه فرشتگان همراه انسان هستند تا پس از مرگ. به عنوان نمونه دو روایت را متذكر می شویم:

1 ـ از معصومین-علیهم السلام- نقل شده است كه فرمودند: هنگامی كه انسان مؤمن از دنیا می رود، آن دو فرشته می گویند: پروردگارا بنده ات را قبض روح كردی مأموریت ما كجا است؟ جواب می آید كه آسمانِ من پُر است از فرشتگانی كه پیوسته مرا عبادت می كنند و زمین من نیز پر است از مخلوقاتی كه مطیع من هستند. شما به سوی قبر بنده ام بروید و در آن جا ذكر بگویید تا روز قیامت و آن را در دفتر حسنات بنده ام بنویسید.[3]

2 ـ معصوم-علیهم السلام- دیگر می فرماید: هنگامی كه مؤمن می خواهد نماز صبح بخواند، دو فرشته نزد او حاضر می شوند؛ این فرشته ها حاضر شدند، فرشتگانی كه مأمور شبانه ی او بوده اند، بالا می روند و هنگامی كه خورشید غروب كرد، آن دو فرشته حاضر می شوند و دو فرشته ای كه مأمور در روز بودند، بالا می روند و این ها همیشه جای خود را با یك دیگر عوض می كنند تا هنگام مرگ مؤمن فرا برسد. در این هنگام به او می گویند: خداوند از طرف ما به تو پاداش خیر عطا كند! چه قدر ما شاد شدیم كه كارهای نیك و سخنان خوب و جلسات خیری كه در آن ها شركت كردی و ما را همراه خود بردی! پس ما امروز آن طوری هستیم كه تو دوست داری و نزد پروردگار، تو را شفاعت می كنیم.[4]

در پاسخ به این سؤال كه اگر خداوند شاهد اعمال است، پس دو فرشته را برای چه قرار داده؟ در پاسخ می گوییم كه خداوند، خود ناظر و شاهد اعمال انسان ها است ونیازی به فرشتگان ندارد؛ زیرا او به انسان از فرشتگان[5] آگاه تر است. حتی چیزهایی را كه برای فرشتگان مخفی است، از آن ها آگاه است و از او مخفی نیستند؛ اما حكمت او اقتضا كرده است تا دو فرشته را برای هر انسانی قرار دهد تا اعمال او را ثبت و ضبط كنند و از آن ها نگهداری كند و در روز قیامت این نامه های اعمال را به صاحبانشان نشان دهند.[6] در واقع خداوند از اسباب كمك می گیرد و بخش از كارهای هستی را با اسباب و علل اداره می كند.

و اما حكمت ها و ادله ای كه وجود دو فرشته را اقتضا كرده اند عبارت اند از:

الف) ثبت اعمال باعث ترك معصیت می شود.

هنگامی كه انسان بداند موجوداتی مواظب اعمال و رفتار او هستند و تمام كارها و سخنان او را ثبت و ضبط می كنند، از انجام گناه و اعمال زشت خودداری می كند و راه استقامت و بردباری در مقابل گناهان را برمی گزیند؛ زیرا وقتی بداند هر چه انجام دهد و هر سخنی بگوید، فرشتگان از هر طرف مواظب او هستند و آن ها را می نویسند و در روز قیامت از همین دفترچه ی اعمال علیه خودش استفاده می كنند، محدودیتی برای خود در نظر می گیرد؛ خصوصاً وقتی بداند كه آن ها نه غفلت می كنند و نه فراموش می كنند و در هیچ لحظه ای او را رها نمی كنند.

ب) اتمام حجت با نوشتن اعمال

خداوند دو فرشته را مأمور نوشتن اعمال انسان كرده است تا در روز قیامت گنه كاران بفهماند كه هیچ راهی برای انكار گناه وجود ندارد؛ زیرا خداوند در این روز، تمام راه های انكار گناه را بر انسان می بندد و آیه ی 20 سوره ی فُصِّلت نیز همین معنا را می فهماند. «حَتَّى إِذَا مَا جَاؤُوهَا شَهِدَ عَلَیْهِمْ سَمْعُهُمْ وَأَبْصَارُهُمْ وَجُلُودُهُمْ بِمَا كَانُوا یَعْمَلُونَ» ؛ «تا چون بدان (جهنم) رسند، گوششان و دیدگانشان و پوستشان به آن چه می كرده اند بر ضدشان گواهی دهند» و در روز قیامت هیچ چیزی نیست مگر حساب و كتاب و پاداش اعمال و خداوند در روز قیامت هیچ گنه كاری را عذاب نمی كند مگر بعد از این كه به او ثابت كند كه گنه كار است و مستحق عذاب.

ج) فرق میان قضاوت در دنیا و آخرت

یكی از اختلافاتی كه بین قضاوت در دنیا و قضاوت در روز قیامت وجود دارد این است كه در دنیا، حكم قاضی اجرا خواهد شد؛ خواه محكوم قانع شده باشد و گناه خود را پذیرفته باشد یا نپذیرفته باشد؛ در هر صورت حكم را جاری می كنند؛ اما در آخرت، پس از این كه محكوم شد كه استحقاق عذاب و عِقاب الهی را دارد حكم جاری می شود و به خاطر همین است كه خداوند، گواهان بسیار زیادی می آورد كه بر گناه گنه كار گواهی دهند و از جمله ی آن گواهان، بزرگان دین و فرشتگانی كه اعمال انسان را نوشته اند می باشند و اگر فرد، هیچ كدام از این ها را نپذیرفت، خداوند گواهانی از اعضای بدن آن شخص می آورد كه بر گناه او گواهی دهند.[7]

د) ثبت اعمال، باعث شادی نیكوكاران و اندوه بدكاران

هنگامی كه انسان بداند اعمال او در جایی ثبت و ضبط شده و در روز قیامت به او داده می شود و همه ی انسان ها آن ها را می بینند، آن اگر اعمال صالح و خوبی در آن نوشته شده باشد، این نوشته ها باعث شادی بیش از حد او می شود و این آیات بدان اشاره دارد: «فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ كِتَابَهُ بِیَمِینِهِ فَیَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَؤُوا كِتَابِیهْ إِنِّی ظَنَنتُ أَنِّی مُلَاقٍ حِسَابِیهْ»[8]؛ «و اما كسی كه كارنامه اش به دست راستش داده شود، گوید بیایید و كتابم را بخوانید؛ من یقیین داشتم كه به حساب خود می رسم؛ پس او در یك زندگی خوش است. اما اگر كتاب اعمال او خالی از عمل صالح و نیك باشد، این كتابِ اعمال، باعث غم و عصه و حسرت بیش از اندازه ی او می شود»؛ «وَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ كِتَابَهُ بِشِمَالِهِ فَیَقُولُ یَا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ كِتَابِیهْ -

وَلَمْ أَدْرِ مَا حِسَابِیهْ -یَا لَیْتَهَا كَانَتِ الْقَاضِیَةَ مَا أَغْنَى عَنِّی مَالِیهْ - هَلَكَ عَنِّی سُلْطَانِیهْ»

 ؛[9] «و اما كسی كه كارنامه اش به دست چپش داده شود، گوید: ای كاش كتابم را دریافت نكرده بودم و از حساب خود خبردار نشده بودم!»[10]

نامه ی اعمال افراد بدكار و گنه كار در دیوان سجّین، در پَست ترینِ مراتب هستی قرار می گیرد و موجب می شود كه صاحب آن را لعن و نفرین كنند؛ اما نامه ی اعمال افراد صالح و با ایمان در دیوان علیین قرار می گیرد و فرشتگان مقرَّب، با عظمت و افتخار از آن یاد می كنند و فضل و عظمت او را رواج می دهند.[11] (كَلَّا إِنَّ كِتَابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ-

وَمَا أَدْرَاكَ مَا سِجِّینٌ - كِتَابٌ مَّرْقُومٌ .... كَلَّا إِنَّ كِتَابَ الْأَبْرَارِ لَفِی عِلِّیِّینَ - وَمَا أَدْرَاكَ مَا عِلِّیُّونَ - یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ

 )[12]

و اما جواب پرسش سوم:

آن چه از برخی آیات و روایات استفاده می شود، این است كه: این دو فرشته در روز قیامت به اعمال صاحبانشان شهادت می دهند.

آیات: بعضی از مفسّرین آیه ی 21 سوره ی ق را كه می فرماید: (وَجَاءتْ كُلُّ نَفْسٍ مَّعَهَا سَائِقٌ وَشَهِیدٌ )؛ «هر كس می آید در حالی كه با او سوق دهنده و گواهی دهنده ای هست»؛ این آیه را این گونه تفسیر كرده اند كه «سائق» فرشته ی نویسنده ی حسنات است و «شهید» فرشته ی نویسنده سیئات و به این ترتیب، معنا چنین می شود كه در روز قیامت هر فردی می آید در حالی كه همراه او هستند نویسندگان حسنان و سیئات و آن ها شهادت می دهند بر اعمال او.[13]

روایات: به عنوان نمونه در روایت آمده است:

از جابر بن عبدالله روایت شده است كه گفت: من از رسول خدا-صلی الله علیه وآله وسلم- شنیدم كه فرمود: هنگامی كه روز قیامت می شود، دو فرشته ی نویسنده ی كارهای خیر و كارهای شر، دوباره به سراغ انسان می آیند و نامه ی اعمال او را باز كرده به گردنش می افكنند و هم چنان با او هستند؛ یكی به عنوان سائق و دیگری به عنوان شهید.[14]

پی نوشت ها :

[1]. ق/17

[2]. نهج الصادقین، ج 9، ص 11

[3]. مجمع البیان، ج 9، ص 216

[4]. تفسیر نورالثقلین، ج 5، ص 109

[5]. ر. ك: قمی، عباس، مفاتیح الجنان، دعای كمیل

[6]. حول تفسیر سوره ی ق، ص 59

[7]. همان

[8]. الحاقه/19

[9]. الحاقه/30 ـ 26

[10]. حول تفسیر سوره ق، ص 60.

[11]. همان، ص 61

[12]. مطففین/7 ـ 10 و 18 ـ 21

[13]. تفسیر نمونه، ج 22، ص 258

[14]. تفسیر المیزان، ج 36، ص 252.

بخش قرآن تبیان

منبع :اندیشه قم