نابغه موسیقی ایران

غلامحسین درویش، در سال 1251 هجری خورشیدی در تهران زاده شد. پـدرش حاجی بشیر از اهالی طالقان و مادرش از ترکمانان بود. علت شهرت وی به نام درویش خان، این بود که پدرش هنگام صدا زدن وی، از لفظ «درویش» استفاده می‌کرد و همین نام بعدها به عنوان نام خانوادگی غلامحسین برگزیده شد و او به درویش خان یا غلامحسین خان درویش معروف شد.

پدر درویش‌خان، که کمی با موسیقی آشنا بود و سه‌تار می‌نواخت، او را در ده سالگی به شعبه موسیقی مدرسه نظام، وابسته به دارالفنون، سپرد که به سرپرستی موسیو لومر فرانسوی ایجاد شده بود او در دارالفنون به فراگیری خط موسیقی و نواختن شیپور و طبل کوچک مشغول شد.

غلامحسین به دربار شاهی رفت و آمد داشت و ساز نوازندگان را می‌شنید. سپس پیش آقا حسینقلی به تکمیل فن خود پرداخت و بعد از سال‌ها تمرین در نواختن تار و به ویژه سه‌تار مهارت یافت و بهترین شاگرد استاد خود شد. در این دوران، آشنایی با برادر بزرگتر آقا میرزا حسینقلی، میرزا عبدالله که نوازندهء تار و سه‌تار بود، به کار او غنای بـیشتری بخشید.

با ظهور جنبش مشروطه در نخستین کنسرتهایی که در انجمن اخوت تشکیل شد وی سمت ریاست و رهبری ارکستر را داشت. کـنسرت برای جمع‌آوری کمک برای قحطی زدگان روسیه، کنسرت برای ایجاد مدرسهء فرهنگ، کنسرت برای حریق زدگان آمل، کنسرت برای بازسازی خرابی‌های آتش‌سوزی بازار و نیز کنسرت برای غارت شدگان ارومیه از جمله تلاش‌های او در این دوران بود.

سعدی حسنی در کتاب تاریخ موسیقی دربارهً پیدایش موسیقی نوین ایران می‌نویسد: «نخستین تحول واقعی موسیقی را غلامحسین درویش (1251 - 1305 هجری شمسی) آغاز کرد.»

درویش در نواختن تار دست داشت. تا آن زمان تار دارای پنج سیم (دو سیم سفید، دوسیم زرد، و یک سیم بم) بود و درویش از روی سه‌تار به فکر افتاد سیم دیگری به تار بیفزاید و از آن هنگام تار دارای شش سیم شد.

درویش در زمان تحصیل در مدرسهً موزیک نظام که تحت نظر لومر اداره می‌شد متوجه یکنواخت بودن موسیقی ایرانی شد، به این جهت آواز را که تا آن زمان بدون ضرب و طولانی بود، خلاصه کرد و به صورت ضربی در آورد و علاوه بر «درآمد» که پیش از آواز نواخته می‌شد قطعهً ضربی دیگری به نام پیش درآمد به آن افزود.

در پایان شب دوم آذر ماه سال 1305 هجری خورشیدی برای بازگشت درویش خان از محفل موسیقی به خانه درشکه‌ای دو اسبه کرایه می‌کنند و استاد سوار بر درشکه به طرف خانه حرکت می‌نماید. درآن زمان خودرو به تازگی وارد خیابان‌های شهر شده بود و شمار آنها به سختی به 50 دستگاه می‌رسید. زمانیکه درشکه درویش خان از خیابان امیریه به سمت شمال می‌پیچد، خودرو فوردی از جهت مخالف بادرشکه و اسب‌های آن برخورد می‌کند، اسب‌های درشکه درجا تلف می‌شوند و استاد از درشکه به بیرون پرتاب شده و از ناحیه سر به زمین برخورد می‌کنند، بی درنگ مردم رسیده و زخمی را به بیمارستان نظمیه تهران که بهترین بیمارستان آن زمان تهران بود می‌رسانند. ولی ضربه سنگین بوده و استاد گرانقدر موسیقی ایران پس از 5 روز، به انگیزه ضربه مغزی فوت می‌نماید.

درویش‌خان را نخستین قربانی سوانح رانندگی در ایران می‌دانند.

درویش خان در زمان مرگ 54 ساله بود، پیکر استاد را در گورستان ظهیر الدوله جنب مزار مراد خود ظهیرالدوله داماد درویش مسلک ناصرالدین شاه دفن نمودند.

مزار درویش خان در خیابان دربند گورستان ظهیر الدوله پایین آرامگاه ظهیرالدوله است .

خیابان سپه که از نخستین خیابان های سنگفرش شده تهران قدیم بود، به خون درویش خان آغشته شد و نوای دلکش تار او تا ملکوت اوج گرفت. مردی که ضرب را وارد موسیقی یکنواخت سنتی کرد که به واقع، یکی از مهم ترین تحولات در تاریخ موسیقی ایرانی به شمار می رود. آهنگ ضربی با نام پیش درآمد، توسط وی وارد موسیقی ایران شد و سال های سال است که سرمشق و راهبر نوازنده های تار است. از دیگر مسائل مهم در زندگی این نابغه ایرانی آنکه وی همراه با گروه موسیقی اخوت به منظور پرکردن صفحه موسیقی به انگلستان سفر کرد. استادی او در نواختن تار و تسلط اش به موسیقی ایرانی، این توانایی را در او ایجاد کرد که با ابداعات و ابتکاراتش، به این موسیقی، توانمندی بیشتری ببخشد.

درویش خان، شاگردانی را تربیت کرد که سرآمد روزگار خود شدند که از آن جمله می توان به ابوالحسن صبا، مرتضی نی داوود، موسی معروفی، ارسلان درگاهی و عبدالله دادور (قوام السلطان) اشاره کرد. و حتی اولین کلاس های موسیقی برای خانم ها را دایر کرد که خواهرش در آن جا تار می آموخت.

اسماعیل مهرتاش که یکی از شاگردان درویش خان بود، می گفت: «هنگام جوانی، من و علی اکبر شهنازی برای مشق تار و کسب فیض، خدمت درویش خان می رفتیم. روزی از قسمت روابط فرهنگی ایران و فرانسه، پاکتی برای درویش خان آوردند که معلوم شد محتوی یک صد تومان پول است. در آن زمان، یک صد تومان، فوق العاده ارزش داشت و اگر کسی در کوچه ای صد تومان پول داشت، آن کوچه به کوچه صدتومانی ها معروف می شد. درویش خان گفت: این صد تومان برای چیست؟ پاسخ شنید: برای نوازندگی شما در محل روابط فرهنگی ایران و فرانسه. درویش خان گفت: گمان نمی کنم که هنر و کار فرهنگی، پاداش داشته باشد. او از قبول پول امتناع ورزید و صد تومان را به آورنده اش پس داد. پس از ساعتی، در همان جلسه رو کرد به حاجی علی اکبرخان که از خاندان نسبتاً ثروتمندی بود و ماهانه بابت حق التدریس، سه تومان به درویش خان می پرداخت، و گفت: «پول داری حق التدریس ماه آینده را بپردازی؟ حاجی گفت: آری. پس از این که سه تومان را که مبلغ نسبتاً قابل توجهی بود، گرفت، نوکرش را صدا زد و گفت: این سه تومان را بده به این همسایه ارمنی که امروز زنش مرده و پول کفن و دفنش را ندارد!»

هفته نامه همشهری جوان شماره 45

ویکی پدیا