خادم باشی های حرم از دیروز تا امروز

بعضی از موضوعات هم آن قدر تكراری و عادی شده اند كه كسی دنبال فلسفه اش نیست. شاید كمتر كسی بداند سرپرستی حرم از ابتدا جنبه معنوی داشته و بزرگان سادات در هر دوره به دلیل برخورداری از موقعیت اجتماعی، آن را در اختیار داشته اند. پاسخ خیلی از این پرسشها در یك مجموعه كامل سندی در اداره اسناد آستان قدس رضوی موجود است.

با ابوالفضل حسن آبادی، سرپرست بخش اسناد، درباره همین موضوعات به صحبت نشستیم.

حسن آبادی از تشكیلات اداری آستان قدس رضوی شروع می كند كه ابتدا در حوزه اماكن متبركه به وجود آمده است، بخصوص پس از تكمیل بنای صحن عتیق، توسط شاه عباس (966- 38ق) كه ایجاد سیستم منظم برای رسیدگی به اموری مانند نذورات، امكانات رفاهی زائران، مرمت و توسعه بناها و... ضروری می نموده و در قالب كشیكها شكل گرفت. اصطلاح كشیك به مجموع خادمان، فراشان، دربانان، كفشبانان و مؤذنان اطلاق می شود كه در مدت معین، در داخل رواقها و صحنهای حرم مطهر مشغول به خدمت هستند و خدمت آنها برای مراقبت به امور تنظیف، تعطیر و تطهیر اماكن متبركه است.

از چه زمان كشیكها در اماكن متبركه شكل گرفته اند؟

حسن آبادی با توجه به اسناد موجود در مركز اسناد آستان قدس رضوی، در پاسخ به این پرسش احتمال شكل گیری كشیكها را به سال 1010 ه ق نسبت داده و می گوید: هر چند وجود تشكیلات ساده اولیه برای اداره اماكن متبركه به قبل از این تاریخ محتمل به نظر می رسد، ولی سند خاصی در مورد چگونگی شكل گیری كشیكها در دوره صفویه در دست نیست. با این حال، از محتوای كلی اسناد چنین بر می آید كه تا اواخر دروه صفویه، بنای كشیكها بر سه نوبت بوده و در اواخر دوره صفویه، تعداد آنها به پنج كشیك افزایش یافته است.

حسن آبادی می گوید: هر كشیك، متشكل از یك سركشیك، خادم باشی و تعدادی خادم، فراش، كفشبان، دربان و مؤذن بوده است. ریاست كشیك با سركشیك بوده و خادم باشی معاونت و جانشینی او را بر عهده داشته است. تحویل كشیكها به كشیك بعدی طی مراسم خاص معنوی و با رعایت مسایل اداری، انجام می شده است.

از توضیحات این مسؤول مشخص است خدام نسبت به بقیه مرتبه بالاتری داشته اند و بعد از آن فراشان، كفشبانان و دربانان قرار داشته اند. سركشیك به عنوان جانشین متولی در اماكن، مسؤولیت اداره كشیك را برعهده داشته و ارسال فهرست افراد كشیك جهت پرداخت مواجب نقدی و جنسی و جلوگیری از انجام امور خلاف را انجام می داده است.

كفشبان باشی، دربان باشی و خدام، در داخل حرم مطهر، فراشان در رواقهای اطراف حرم، دربانان در صحنها، كفشبانان در كفشداری و مؤذنان به هنگام اذان در مناره ها انجام وظیفه می كرده اند و كشیك نویس مسؤول وقایع كشیك بوده است.

با توجه به مراتب شغلی، در هر كشیك شأن و منزلت افراد متفاوت بوده و انتخاب افراد، به موقعیت اجتماعی و ارتباط آنها با مراكز قدرت، بستگی داشته است، چنانكه سركشیك ها بیشتر از میان خانواده های سادات (بویژه سادات رضوی) یا علما و رجال بزرگ، انتخاب می شده اند.

خادم باشیان نیز از میان علما یا خانواده های بزرگ بوده اند.

خدمت موروثی می شود

یكی از ویژگیهای مشاغل اماكن متبركه، موروثی بودن آنهاست. این را هم سرپرست بخش اسناد می گوید و توضیح می دهد:سمتی كه برای فرد از سوی شاه تأیید می شده، جنبه مادام العمر داشته است و بعد از او به پسر بزرگ یا نزدیك ترین فرد می رسیده است.

افراد موظف بوده اند در صورت مسافرت یا غیبت طولانی، فردی را به جای خود به عنوان نایب الخدمه منصوب كنند و گرنه در صورت غیبت غیرموجه، حكم آنان باطل می شد. با توجه به اسناد، احتمال می رود از سال 1124 به بعد، سه كشیك به پنج كشیك تبدیل شده است.

سندی مبنی بر مشخص شدن ساعات كار كشیكها در این دوره به دست نیامده، اما به طور قطع دربهای حرم در شب بسته بوده است و ابتدا هر سه روز یك بار و بعد از افزایش كشیكها هر پنج روز یك بار، نوبت كشیك بوده است.

منبع: روزنامه قدس

بخش حریم رضوی