مناسبات دین و دانش در عصر رضوی / بخش دوم

امام رضا (ع) و ترویج حوزه های بنیادین دین و دانش

نقش حضرت ثامن الحجج(ع) در شكل گیری این نهضت علمی و شكوفایی تمدن اسلامی، از دو جهت سیره علمی و عملی، قابل توجه است:

الف) دین و دانش در سیره علمی و حوزه درسی امام رضا(ع)

در سیره علمی و حوزه درسی وجود مقدس امام رضا(ع) بجز اهتمام در تبلیغ و احیای دین، توجه خاص به اكرام علم و دانش و تشویق و ترغیب مسلمانان به فراگیری علم در عرصه های مختلف آن، مورد تأكید قرار گرفته است. در اینجا، قبل از هر چیز توجه به گوشه هایی از مقامهای علمی آن حضرت، لازم است.

از اباصلت روایت شده است:هیچ كسی را داناتر از حضرت علی بن موسی الرضا ندیدم هیچ عالمی را ندیدم، مگر این كه مانند من بر این مطلب (اعلمیت او) شهادت داد. مأمون مجالسی برای آن حضرت - علیه السلام- تشكیل داد كه در آنها گروهی از علمای ادیان و فقهای شریعت و متكلمان را (به منظور مناظره علمی با امام و به عم خودش تخریب شخصیت علمی آن حضرت) جمع كرد، اما آن حضرت بر همه آنها غلبه نمود تا آنجا كه كسی از آنها نماند مگر اینكه به فضل والای آن حضرت و قصور خویش اعتراف كرد .

و آن حضرت خود در مقام بیان اعلمیت و افضلیت خویش بر دیگران، به نوفلی فرمود:«ای نوفلی آیا دوست داری بدانی چه زمانی مأمون (از این مجالسی كه راه می اندازد) پشیمان می شود؟ گفتم؛ آری، فرمود آن وقتی كه بشنود (و ببیند) كه با اهل تورات به توراتشان و با اهل انجیل به انجیلشان و با اهل زبور به زبورشان و با صابئین به عبرانیتشان و با اهل روم به رومیتشان و با اهل سخن به لغاتشان احتجاج كنم و وقتی هر یك از آنها محكوم و ساقط شد و برهانش باطل گردید، سخن (پندارها و عقاید باطل) خویش را رها كرده و سخن مرا پذیرفت، خواهد دانست آن جایگاهی كه او بر آن تكیه زده است مستحق آن نیست و در این هنگام است كه نادم و پشیمان می گردد. سپس فرمود لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم.

طبرسی (ره) در باب آشنایی آن حضرت (ع) به همه زبانها، از ابوالصلت روایت می كند: امام رضا(ع) با هر قومی و نژادی از مردم با زبان خود آنها سخن می گفت. به خدا سوگند، او فصیح تر و داناتر از خود آنها، به زبانشان سخن می فرمود.

آثار و تألیفات آن حضرت در حوزه های مختلف علمی و دینی و طرح مباحثی از قبیل مسأله توحید و تبیین سایر اصول موضوعه دینی، بحث در باب فقه و فلسفه احكام و نیز طرح مباحث متعلق به پیدایش عالم و زمین، امور مربوط به علم پزشكی و سایر رشته های علوم طبیعی، همه و همه حاكی از گستردگی علم آن امام همام(ع) و اعتقاد ایشان به لزوم احیای علم و دین بوده است.

تسلط ایشان به علوم پزشكی، بهداشت عمومی و میكروبیولوژی، نمونه بارز تأثیرگذاری آن حضرت بر علم پزشكی و بهداشت عمومی آن عصر بود.

خلاصه آنكه، درباره علم امام(ع) می توان از جهات مختلف گفتگو كرد. حوزه های معلومات امام (ع) از چیزهایی است كه شخصیت امام (ع) را متمایزمی سازد. معلومات امام در زمینه الهیات، اطلاعات امام (ع) درباره ادیان و كتابهای آسمانی، آگاهی امام از علوم و معارف قرآنی، احاطه امام (ع) به بحثهای كلامی، بحثهای امام (ع) درباره پزشكی، طرح اصول فقه و جز اینها، همگی گسترش دامنه معلومات امام (ع) را می رساند.

ب) دین ودانش در سیره عملی امام رضا(ع)

در سیره عملی آن حضرت، نه تنها خبری از تعارض و یا تمایز علم و دین نیست، بلكه بین آنها ارتباط وثیقی وجود دارد و هر یك از علم و دین در این سیره معاضد یكدیگرند. حضرت رضا(ع) این معنا را در سیره عملی خویش با تربیت بزرگانی چون حسن بن علی بن زیاد وشاء، فضل بن شاذان، حماد بن عیسی، اشعری قمی ، سعدبن سعد، ریان بن صلت، محمد بن خالد برقی قمی، عبد العزیز مهتدی قمی، یونس بن عبد الرحمن، كه در تاریخ علم وفضیلت نام آنها برای همیشه ثبت و ضبط است و نیز تألیف و تصنیف كتابهای ارزشمند در دو حوزه علم و دین و از طرفی انجام مناظره ها و مسافرتهای علمی، تحقق بخشیده است. برخی از مصنفات ایشان (ع) به شرح ذیل است:

2- طب الرضا یا رساله ذهبیه كه به درخواست مأمون در حوزه علوم پزشكی و بهداشت عمومی است. این رساله به دلیل دارا بودن نكات عمیق علمی به رساله ذهبیه مشهور شد.

«امام رضا(ع) این رساله را در حدود 201 هجری برای مأمون نوشت و در این زمان دانش پزشكی، صورت علمی نداشت و بر اساس مداومت و تجربه بود نه بر اساس اكتشافات علمی، در آن زمان وجود میكروب ها كشف نشده بود، از ویتامینها آگاهی به دست نیامده بود و از اكتشافات مهم دیگر پزشكی مانند مبارزه با میكروبها در آن زمان خبری نبود.»

و امام(ع) با بیان این علمیات، جامعه اندیشه را به تكاپو و تحقیق در مسائل علمی واداشت كه سوای آنكه از عوامل مهم شكوفایی تمدن اسلامی و درسی برای اندیشمندان معاصر در جریان تولید علم بود، از تعامل علم و دین در نگاه آن امام همام (ع) نشان داشت.

ادامه دارد...

منابع:

1- پژوهش دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا/ شریف قرشی، باقر.

2- الفهرست/ ابن ندیم .

3- التبیان فی تفسیر القرآن/ محمد بن حسن طوسی.

4- بحارالانوار / محمدباقر مجلسی.

5- طبرسی/ اعلام الوری.

6- ویژگی های حضرت رضا / دكتر علی شریعتمداری.

7- تحلیلی از زندگانی امام رضا/ محمد جواد فضل الله.

8- زندگانی حضرت علی بن موسی الرضا/ ابوالقاسم سحاب.

بخش حریم رضوی