صدقه حتی شده بایک لبخند
صدقه در لغت مالی است كه به خاطر ثواب و قصد تفرّب به افراد نیازمند می‌دهند.(1) و در اصطلاح فقهی مالی است كه كسی آن را مجاناً بدون عوض دنیوی به ملكیّت دربیاورد.(2) ولی در روایات اسلامی برای «صدقه» نیزتوسعه و گستردگی عجیبی قایل شده اند و معنای آن را از حدود تنگ و کوچکی که در ذهن ماست بسیار فراتر برده اند.
لفظ صدقه در قرآن بسیار آمده است. صدقه ،در اصطلاح متشرعه، مفهوم خاصی پیدا کرده و تنها بر کمکهای مالی مستحبی، که شخص وظیفه شناس و متعبد، علاوه بر تکلیف واجب خود، به فقرا می دهد، اطلاق می شود که نقطه مقابل زکات واجب مالی است؛ اما در قرآن، صدقه نیز همانند زکات، مفهومی بسیار گسترده دارد و علاوه بر صدقات مستحب، بر زکات واجب هم اطلاق می شود؛ چنان که در این آیه آمده است: «انما الصدقات للفقراء و المساکین و العاملین علیها و المؤلفه قلوبهم و فی الرقاب والغارمین و فی سبیل الله و ابن السبیل فریضه من الله و الله علیم حکیم؛ (توبه 60) صدقات تنها برای نیازمندان، مساکین، کارگزاران آن، کسانی که باید دلها شان را به دست آورد، در راه آزاد شدن بردگان، وامداران، در راه خدا و برای در راه ماندگان باید صرف شود و این فریضه ای است از سوی خداوند و خداوند دانا و حکیم است». در این آیه، واژه صدقه در مورد زکات واجب به کار رفته و راه های مصرف آن را نیز بر می شمارد. صدقه در قرآن، در موارد مستحبی نیز به کار رفته و حتی در مواردی مثل مهریه ازدواج نیز از مشتقات همین ماده استفاده شده است: «و آتوا النساء صدقاتهن نحله» (نساء 4). در این جا »صدقه« به ضم دال، که هم ریشه با صدقه است، بر مهریه زن اطلاق شده است. می توان گفت که در مجموع بیش از بیست مورد در قرآن از واژه صدقه و مشتقات آن مانند: تصدق، صدْقه، مصدقین، مصدقات، متصدقین و متصدقات استفاده شده است در قرآن در باره صدقه، تعابیر زیبایی آورده شده و یا نتایج جالبی بر آن بار شده که افراد را به آن ترغیب می کند؛ مثل آن که می فرماید: »اگر صدقه خود را مخفی بدارید، بهتر است و گناهان شما را جبران می کند و در هر حال، خداوند از کارهای شما آگاه است.«( بقره 271) و »با گرفتن صدقه، آنان را پاکیزه گردان«(توبه 103) و »چندین برابر آن را پس خواهند گرفت«(حدید 18) و »خدا آنان را پاداش می دهد«( یوسف 88) و »خداوند برایشان زمینه بخشش و پاداش عظیم فراهم کرده است«( احزاب 35).
انفاق و صدقه انفاق هر دو به معنای خرج کردن مال در راه خدا اعم از واجب و مستحب است و هر دواز نظر روایات اسلامی معنای گسترده و وسیعی دارند . براى اینکه بدانیم مفهوم انفاق تا چه حد در اسلام گسترده است کافى است این حدیث زیر را مورد توجه قرار دهیم: پیغمبر گرامى اسلام صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند:
کل معروف صدقه، و ما انفق الرجل على نفسه و اهله کتب له صدقه، و ما وقى به الرجل عرضه فهو صدقه، و ما انفق الرجل من نفقه فعلى اللَّه خلفها، الا ما کان من نفقه فى بنیان او معصیه : هر کار نیکى به هر صورت باشد صدقه و انفاق در راه خدا محسوب مىشود (و منحصر به انفاقهاى مالى نیست)
و هر چه انسان براى حوائج زندگى خود و خانواده خود صرف مىکند صدقه نوشته مىشود و آنچه را که انسان آبروى خود را با آن حفظ مىکند صدقه محسوب مىگردد.
در روایت می خوانیم: «کل معروف صدقه؛ هر کار نیک و پسندیده ای صدقه است»(3). از بعضی روایات به دست می آید که صدقه تنها کمک به فقیر نمی باشد بلکه انجام کار خیر و نیکی در مورد افراد ثروتمند نیز صدقه شمرده شده است و در بعضی روایات آموختن علم و دانشی که موجب رشد و هدایت کسی گردد صدقه به حساب آمده است. در برخی روایات نیز ایجاد تفاهم و آشتی میان دو نفر و اصلاح بین آنها را از صدقه شمرده اند(4)
و حتی لبخند و تبسم در چهره برادر دینی و امر به معروف و نهی از منکر و راهنمایی فرد گمشده و برداشتن سنگ و خار و استخوان تیز از سر راه مردم صدقه شمرده شده است و عجیب این است که لازم نیست انسان کاری انجام دهد تا صدقه به شمار آید بلکه گاهی ترک برخی کارها و انجام ندادن آن صدقه محسوب می گردد، چنانچه در روایت آمده است: زبانت را نگه دار، که این صدقه ای بر خودت می باشد و نیز در روایتی ترک شر و بدی صدقه به شمار آمده است.(5)
در روایات اسلامی امور مختلفی به عنوان بهترین صدقه معرفی شده است که برخی از آنها بیان می شود:
1- بهترین صدقه آن است که انسان در حال صحت و سلامت و در عین علاقمندی به چیزی آن را صدقه دهد.
2- بهترین صدقه آن است که از طرف فردی که خود تنگدست است در پنهانی به فقیر داده شود.
3 - بهترین صدقه، صدقه زبان است که با آن خون ها حفظ شود و امور ناگوار دفع گردد و نفعی به برادر مسلمان برسد.
4- بهترین صدقه آن است که مسلمانی علمی را بیاموزد سپس آن را به برادر مسلمانش یاد دهد.
5- بهترین صدقه، حرف خوب است.
6- بهترین صدقه، صدقه بر بستگانی است که با انسان دشمنی می ورزند.
7- بهترین صدقه، صدقه بر اسیری است که چشمانش از گرسنگی بی فروغ و سبز گشته است .
8- کمک به ضعیف از برترین صدقات است.
و به عبارت دیگر بهترین صدقه بودن عملی از جهتی خاص و شرایطی مخصوص، منافاتی با بهترین صدقه بودن عمل دیگری از جهتی دیگر و در شرایط خاص خود ندارد و هر کس به هر کدام عمل نماید، بهترین صدقه را انجام داده و بهترین پاداش را نیز دریافت خواهد کرد.
صدقه به چه کسانی تعلق می گیرد ؟!
إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَابِ وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللَّهِ وَاِبْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَكِیمٌ (توبه-60 )
مصرف صدقات منحصراً مختض به این گروه و طایفه است : فقیران و عاجزان و متصدیان اداره صدقات و برای تألیف قلوب (یعنی برای متمایل کردن بیگانگان بدین اسلام و آزادی بندگان و قرض داران) و در راه خدا (یعنی در راه تبلیغ و رواج دین خدا) و براه درماندگان ، این فرض و حکم خداست بر صدقه که خدا بر تمام حکم و مصالح امور خلق آگاهست.
احكام صدقه
1- صدقه واجب (زكات مال. زكات فطره) غیر هاشمی بر هاشمی حرام است. امّا صدقه مستحبی غیر هاشمی بر هاشمی حرام نیست و در متصدّق – بلوغ – عقل - عدم حجر (سفاهت – بی پولی) شرط است. بنابراین اگر بچّه ده ساله صدقه بدهد صحیح نیست و در متصدق علیه( كسی كه صدقه را قبول می‌كند) فقر، ایمان، اسلام شرط نیست. صدقه بر آدم غنی، كافر ذمی ونیز مخالف حق (سنّی) صحیح است اگر چه بیگانه باشد ولی بر ناصبی و كافر حربی اگر چه خویشاوند هم باشند دادن صدقه جایز نیست. (6)
2- صدقه مستحبی را اگر كسی پنهانی بدهد ثواب و فضیلت آن بیشتر است. ولی اگر پنهانی دادن باعث شود كه مردم او را متهّم كنند به این كه اهل بخشش و كرم نیست آشكارا دادن آن فضیلت دارد. و هم چنین اگر كسی از دادن صدقه قصدش این باشد كه مردم از او یاد بگیرند و بر کمک به فقراء و نیازمندان تشویق و ترغیب شوند، آشكار دادن صدقه مستحب است. (7)
پی نوشتها:
1. المنجد، ص 406، مولف: لویس معلوف نوبت چاپ: اول سال 1362 انتشارات اسماعیلیان – تهران
2. ریاض المسالك ج 9، ص 369 مولف: سید علی طباطبائی (ره) تحقیق و نشر: مؤسسه اسلامی (جامعه مدرسین) چاپ اول 1419
3. میزان الحکمه، ج 5، ص 324، ح 10375، دفتر تبلیغات اسلامی.
4. همان
5. همان، ص 326، ح 10387و10388.
6. تحریر الوسبه، ج 2، ص 81، مولف: حضرت امام خمینی (ره) طبع و نشر: موسسه اسلامی (جامعه مدرسین) چاپ: نهم سال 1424
7. الروضه البهیه، ج 4-3، ص 191مولف: شهید ثانی، تحقیق: سید محمد كلانتر، نشر: مكتب ایه الله مرعشی نجفی قم، چاپخانه: بهمن قم .
زهره غفوری
بخش احکام اسلامی تبیان
