حضور در محشر فردی یا جمعی؟

محشر جایگاهی را گویند که در روز قیامت انسانها در آن مکان تجمع می‏کنند، و حساب پس می‏دهند؛ یعنی پس از آن که نفخه احیا توسط اسرافیل دمیده شد و همه‏مردگان زنده شدند، همگان به فرمان الهی روانه صحنه محشر شده و در آنجا گرد هم‏می‏آیند، و به اعمال و رفتار آنان رسیدگی می‏شود، و پس از آن سرنوشت هر کس بنا برآنچه استحقاق دارد تعیین و به جایگاه ابدیش در بهشت یا جهنّم روانه می‏گردد .

همه موجودات محشور می شوند

«وَ مِنْ ءَایـاتِهِ خَلْقُ السمَـاوَ ا تِ وَ الاْرْضِ وَ مَا بَث فِیهِمَا مِن دَآبه وَ هُوَ عَلَی ا جَمْعِهِمْ إِذَا یشَآءُ قَدِیرٌ؛ و از جمله آیات و نشانه های خدا آفرینش آسمانها و زمین و آنچه را که خداوند از اصناف جنبندگان در آسمانها و زمین پراکنده و منتشر کرده است می باشد؛ و پروردگار بر جمع کردن آنها در آن وقتی که بخواهد تواناست » (شوری/29). چون در این آیه نیز حکم «جمع » را که همان حشر است، برای تمام افراد ذی روحی که در آسمانها و زمین است اثبات کرده است.

و نظیر این آیه نیز در سوره مریم است: «إِن کُل مَن فِی السمَـاوَ ا تِ وَ الاْرْضِ إِلا´ ءَاتِی الرحْمَـانِ عَبْدًا * لَقَدْ أَحْصَباهُمْ وَ عَدهُمْ عَدا * وَ کُلهُمْ ءَاتِیهِ یوْمَ الْقِیـامَه فَرْدًا؛ هیچ یک از کسانی که در آسمانها و زمین هستند تحققی ندارند مگر آنکه به نزد پروردگار رحمن، در حال عبودیت رهسپارند. خداوند حقاً یکایک آنها را احصاء فرموده و به شمارش صحیح و دقیق در آورده است، و تمام افراد آن در روز قیامت بسوی خداوند در حال تنهائی وارد شوندگانند» (مریم/95-93).

مراد از اینکه تمام افراد به نزد خداوند در حال عبودیت رهسپارند، اینست که تمام افراد توجه تامشان به خداست و در صفت مملوکیت محضه در برابر او تکویناً سر تسلیم فرود آورده اند؛ پس هریک از آنها «لایمْلِکُون لانَفْسِهِم ضَرا وَ لاَنَفْعًا ولایملکون مَوْتًا وَ لاحَیوه وَ لاَنُشورًا؛ برای خود اختیار زیان و سود ندارند، و اختیار مرگ و زندگی و تجدید حیات ندارند» (فرقان/3).

و اما مراد از اینکه در روز قیامت تنها به نزد خداوند می آیند، اینست که همه تهیدستند؛ از اسباب و تعینات دنیا هیچ با خود نبرده اند، و حَول و قوه و اولاد و اعوان و عشیره و اموال و اعتباراتی که به حسب ظاهر در دنیا موجب شخصیت و استکبارشان بود با خود نبرده اند. «وَ تَقَطعَتْ بِهِمُ الاْسْبَابُ؛ تمام اقسام سبب های دنیویه از آنها جدا می شود و بریده میگردد» (بقره/166). و اینست معنای فرد که در آیه آمده است: «وَ کُلهُمْ ءَاتِیهِ یوْمَ الْقِیـامَه فَرْدًا؛ یعنی هر کس بسوی خدا می رود، لخت و عریان به حسب معنی میرود و با نفس خود هیچ یک از متعلقاتی را که در دنیا ادعای مالکیت آنرا داشت نمی برد، و به تمام معنَی الکلمه تنهاست؛ و در آنجا عَبْد است به حقیقت معنای عبودیت .همیشه عبد بود و مالک نبود و نخواهد شد؛ لیکن در عالم مجاز و در پشت حجاب انانیت ادعای ربوبیت کرد و دعوی ملکیت نمود، اینک که روز قیامت و روز ظهور و بروز حقائق است روشن می شود که حقاً عبد بوده و خواهد بود.

و همین معنای فَرد است که در آیه دیگر به صیغه جمع آمده و فُرادی ذکر شده است: «وَ لَقَدْ جِئْتُمُونَا فُرَ ا دَی ا کَمَا خَلَقْنَـاکُمْ أَولَ مَره وَ تَرَکْتُم مَا خَولْنَـاکُمْ وَرَآءَ ظُهُورِکُمْ وَ مَا نَرَی ا مَعَکُمْ شُفَعَآءَکُمُ الذِینَ زَعَمْتُمْ أَنهُمْ فِیکُمْ شُرَکَـاؤُا لَقَد تقَطعَ بَینَکُمْ وَ ضَل عَنکُم مَا کُنتُمْ تَزْعُمُونَ؛ (فرشتگان در وقت قبض روح به ستمگران میگویند:) و به تحقیق که شما به نزد ما فُرادَی (تنها و بدون تعین و اسباب و وسائل ) آمده اید، همچنانکه همینطور ما شما را در اولین مرحله خلقت آفریده ایم! و آنچه را که ما به شما به عنوان بهره برداری داده ایم همه را پشت سر نهاده اید! و ما با شما، شفیعانتان را که چنین می پنداشتید که در امر شما شریکانی بوده باشند نمی بینیم! حقاً بین شما و آنها بریده شد و جدائی افتاد، و آنچه را که می پنداشتید به دیار نابودی و گُمی کشیده شد!» (انعام/94).

و در این آیه کریمه جُملات «کَمَا خَلَقْنَـاکُمْ أَولَ مَره، وَ تَرَکْتُمْ، و مَا نَرَی ا مَعَکُمْ، و لَقَد تقَطعَ بَینَکُمْ»، همگی به عنوان تفسیر و بیان برای کلمه فُرادَی آمده است. و بنابراین در آیه مورد بحث «وَ کُلهُمْ ءَاتِیهِ یوْمَ الْقِیـامَه فَرْدًا» نیز مطلب همین طور است؛ یعنی تمام موجودات آسمانها و زمین در روز قیامت به حال فرد (تنها و بدون هیچ جنبه تعین ) در نزد خداوند می آیند.

و حال که معنای فرد دانسته شد، و دانستیم که معنایش اینست که هر کس برود فرد میرود و بدون تعینات نفسانیه و کثرات صوریه است، معنای جمع نیز روشن میشود؛ چون آنچه در اذهان عامه از معنای جمع است همان اجتماع مردم و گرد آمدن افراد به دور یکدیگر است، و از لفظ جمع که یکی از أسماء قیامت است، نیز در وهله نخست همین معنی به ذهن متبادر می شود.

معنای یوم الجمع در قیامت

ولی حال فهمیده شد که معنای آن لطیفه دیگری است، و آن ورود به عالمی است که در آنجا کثرات اعتباریه، و توهمات صوریه، و تقیدات مموهه، و هر چه از شوائب فرق است از بین میرود. اینجا عالم تفریق و نشر است، و آنجا عالم جمع و حشر. اینجا افتراق از حقیقت و معنی و تلبس به لباس کثرت و آثار کثرت از هر گونه کثرات است، و آنجا اجتماں یعنی در جمعیتِ نفس خود در آمدن، و کثرت و آثار آن را به دنبال گذاشتن، و شوائب دوئیت و بیگانگی و اعتباریات تخیلیه و صوریه را فراموش کردن و در خاک نسیان سپردن است.

در آنجا هر کس به بهشت رود و یا به جهنم رهسپار گردد با آن گروهی که هم دست و هم داستان است اجتماع میکند و به حال اجتماع میرود؛ یعنی کثرات و جهات تمییزیه و تفریقیه ریخته می شود و اصل و مبدأ نفوس حَسنه، با یکدگر چون شیر و شکر به هم آمیخته می شوند و داخل در بهشت میروند. و اصل و مبدأ نفوس سیئه نیز با یکدگر چون زهر و حنظل آمیخته می شوند و به جهنم روانه میگردند؛ اینست معنای جمع که در آیات قرآنیه از ذکر آن و ذکر حَشر بسیار سخن به میان آمده است؛ و یوْمُ الْجَمْع یکی از اسامی روز قیامت قرار گرفته است. و این معنای بسیار دقیقی است که از الفاظ فرد و فُرادی که در آیات آمده است، و آن در قبال لفظ جمع می باشد استفاده گردیده است؛ و اطلاق لفظ جمع و حشر در بسیاری از آیات است مثل آیه: «لَیجْمَعَنکُمْ إِلَی ا یوْمِ الْقِیـامَه لاَ رَیبَ فِیهِ؛ خداوند البته شما را در روز قیامت که در آن شکی نیست، به مقام جمع، جمعیت میدهد» (نساء/87).

و مثل آیه:«یوْمَ یجْمَعُکُمْ لِیوْمِ الْجَمْعِ ذَلِکَ یوْمُ التغَابُنِ ؛روزی است که خداوند شما را برای یوم الجمع، جمع می کند، و آن روز روز تغابن است » (تغابن/9). پس معنای فرد و جمع که در اذهان ما بصورت دو معنای مختلف و مقابل یکدیگر بود، در اینجا دارای معنای واحدی شد؛ یعنی فرادَی رفتن بسوی حضرت احدیت لازمه اش جمعیت است که کثرات مفرقه و مشتته فراموش شود. و بر همین اصل نیز معنای آیه 71 و آیه 73 از سوره زمر روشن میگردد: «وَ سِیقَ الذِینَ کَفَرُو´ا إِلَی ا جَهَنمَ زُمَرًا* وَ سِیقَ الذِینَ اتقَوْا رَبهُمْ إِلَی الْجَنه زُمَرًا؛ و سوق داده می شوند کسانی که کفر ورزیده اند به سوی جهنم دسته دسته * و سوق داده می شوند کسانی که تقوای پروردگارشان را به جای آوردند به سوی بهشت دسته دسته». این دستجات، ترتیب و تنظیمش بر اساس همان جمع است، که افرادی که با هم، هم فکر و هم عقیده و هم مسلک باشند جهاتِ تفریقیه و تمایزات شخصیه را افکنده و با هم در مقام جمع متحد و پیوسته گردیده و یکپارچه به بهشت میروند و یا به جهنم رهسپار می شوند.

و نیز آیه کریمه ذیل معنای خود را خوب مبین می دارد:«وَ الذِینَ کَفَرُو´ا إِلَی ا جَهَنمَ یحْشَرُونَ * لِیمِیزَ اللَهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطیبِ وَ یجْعَلَ الْخَبِیثَ بَعْضَهُ عَلَی ا بَعْضٍ فَیرْکُمَهُ جَمِیعًا فَیجْعَلَهُ فِی جَهَنمَ أُولَـائکَ هُمُ الْخَـاسِرُونَ؛ و کسانی که کافر شده اند، بسوی جهنم حشر و جمع می شوند، تا خداوند ناپاک را از پاک جدا سازد، و ناپاک ها را روی هم گذارد و همه را انباشته کند و یکجا در دوزخ افکند. اینانند که زیانکارانند» (انفال/37-36). (معادشناسی 9، صفحه 40-34 )

آیا انسان پس از مردن با كفن وارد آن جهان می شود؟

در این باره باید گفت بی تردید شرایط عالم آخرت از جهات متعدد با شرایط این عالم دنیا متفاوت است و به طور قطعی كسی نمی تواند بگوید كه جزئیات پیش آمدهای آن عالم چیست اما در خصوص این سؤال در برخی از منابع دینی آمده:‌(أبكی لخروجی من قبری عریاناً ذلیلاً)[1] یعنی برای حالتی كه از قبر برهنه و ذلیل بیرون می آیم گریه می كنم. از این روایت معلوم می شود كه كفنی در كار نیست و انسان ها عریان و برهنه هستند. اما باید اشاره شود كه به فرض اینكه انسان برهنه وارد محشر شود، در آنجا هر كس بگونه ای گرفتار خود است كه اصلاً از برهنه بودن یا نبودن دیگری خبری ندارد و گویا اموری را كه پوشش برای آنها لازم است نمی بیند. اما در عین حال برهنه بودن انسان ها هنگام خروج از قبر مطرح است لذا مرحوم فیض كاشانی می گوید: (مردم در حالی كه زنده و برهنه اند از قبرهاشان بیرون می آیند)[2]در برخی روایات آمده كه همه مردم روز قیامت عریان محشور می شوند مگر شیعیان علی ـ علیه السلام ـ . از پیامبر اكرم ـ صلی الله عَلیهِ وَ آله و سَلَم ـ نقل شده كه فرمود: شب معراج جبرئیل به من گفت: (یحشر الناس كلهم یوم القیامه حفاه عراه إلّا شیعه علی ـ علیه‎ السلام ـ)[3] یعنی در روز قیامت همه مردم در حالی كه برهنه و عریان هستند محشور می شوند مگر شیعیان علی ـ علیه السلام ـ .

و در روایتی دیگر آمده كه فاطمه بنت اسد مادر امیر مؤمنان ـ علیه السلام ـ وقتی از پیامبر اسلام شنید كه فرمود: (ان الناس یحشرون یوم القیامه عراه كماو لدوا) یعنیمردم روز قیامت برهنه مادرزاد محشور می شود. فاطمه بنت اسد ناراحت شد و گفت: وای بر این رسوایی. بعد حضرت پیامبر به او فرمود: من از خدا می خواهم كه ترا با لباس محشور نماید.[4] از این احادیث معلوم می شود كه مردم در روز قیامت برهنه محشور می شوند مگر كسانی كه بر اساس شفاعت معصومین پوششی خواهند داشت چنان كه در روایات اشاره شده است.

«قد أفلح من تزكّی » ؛ كسی كه خود را پاك گردانید رستگار است.[5]

پی نوشت ها

[1] . مفاتیج الجنان دعای ابوحمزه شمالی ص 316، شركت چاپ قدسی نشر بلاغت قم، 1373ش.

[2] . حكیم ملا محسن فیض كاشانی، علم الیقین، المقصد 4 باب 3 ص 1106، ج2 نشر بیدار قم 1377ش.

[3] . بحار، ج 65، كتاب الایمان و الكفر، باب 15، باب فضائل الشیعه، حدیث 136، ص 77،‌ نشر مؤسسه تراث العربی بیروت، 1403 ق و ج 7، كتاب العدل و المعاد، باب محاسبه العباد، ص 270، نشر پیشین.

[4] . اصول كافی، ج2 باب مولد امیرالمؤمنین، ص 347، با ترجمه جواد مصطفوی نشر فرهنگ اهل بیت، تهران، بی تا.

[5] . سوره الاعلی آیه 14.

منابع : پژوهشکده طوبی

سایت طهور

اندیشه قم