خدمات پرشمار سلول های نامیرای یك زن

«هنریتا لكس» (Henrietta Lacks) یكی از این افراد بود. او در آگوست سال 1920 در یكی از شهرهای ایالت ویرجینیا به دنیا آمد. خانواده آنها بسیار پرجمعیت بود. مادر هنریتا هنگام دهمین زایمانش، درگذشت. پدر او كه حس می كرد از عهده سرپرستی این همه فرزند برنمی آید، هركدام از آنها را به خویشاوندی سپرد، وظیفه بزرگ كردن هنریتا را هم به پدربزرگش سپردند. هنریتا در سال 1941 با پسرعمویش ازدواج كرد. تا آن هنگام آنها در مزارع تنباكو كار می كردند، اما در این زمان برای كار به كارخانه نورد فلز رفتند. آنها صاحب خانه و پنج فرزند شدند. هنریتا در ژانویه 1951 به علت وجود توده ای كه در شكمش احساس می كرد و خونریزی غیرطبیعی بدون ارتباط با سیكل قاعدگی مجبور شد به بیمارستان برود. از او آزمایش سیفلیس به عمل آمد كه منفی بود. او را برای آزمایش های بیشتر به بیمارستان جانز هاپكینز فرستادند. این بیمارستان، تنها انتخاب او بود، چون تنها بیمارستان در دسترسی بود كه بیماران سیاه پوست را می پذیرفت. آزمایش های پاتولوژی نشان داد كه او سرطان دهانه رحم دارد.

او را چند روز با گذاشتن میله های رادیم درون واژن، درمان و سپس مرخص اش كردند، در عین حال به او توصیه كردند برای پیگیری درمان، دوباره بازگردد. طی درمان با این شیوه، قسمت كوچكی از بافت دهانه رحم هنریتا را كه حاوی سلول های سالم و همچنین سلول های سرطانی بود، برداشتند (البته بدون اجازه او). این سلول ها را به دكتر «جورج اوتو گی» دادند. هنریتا برای ادامه درمان با اشعه ایكس دوباره به بیمارستان بازگشت، اما در این زمان حال او بد شده بود. پزشكان كه تصور می كردند بیماری زمینه ای مقاربتی او، وضعش را بدتر كرده، درمان آنتی بیوتیكی را درباره وی به كار گرفتند. هنریتا هشتم آگوست در بیمارستان بستری شد و تا زمان مرگش در بیمارستان باقی ماند. او چهارم اكتبر 1951 در 31 سالگی به دلیل نارسایی كلیوی ناشی از بیماری درگذشت. كالبدشكافی بعد از مرگ نشان داد كه سلول های سرطانی به همه بدن او دست اندازی (متاستاز) كرده بود. پیكر هنریتا را بدون سنگ قبر در یك مراسم خانوادگی به خاك سپردند. اما میراث این زن «عادی» چه بود؟ سلول هایش!

سلول هایی كه به دكتر جورج اوتو گی دادند، خصوصیتی شگفت انگیز داشتند، آنها زنده می ماندند و به رشد خود ادامه می دادند. تا پیش از آن، سلول هایی كه از بدن افراد برمی داشتند، تنها چند روز زنده باقی می ماندند و همین مساله باعث زحمت دانشمندان می شد و آنها نمی توانستند آزمایش های دلخواه را روی سلول ها انجام بدهد. اما دكتر اوتو گی متوجه متفاوت بودن بعضی از سلول های هنریتا از لحاظ توان بقا و تكثیر شد. وی این سلول ها را جدا و نام سلول های «هلا» (HeLa) را برای آنها انتخاب كرد. این نام از تركیب دو حرف اول نام كوچك و خانوادگی «Henrietta Lacks» ایجاد شد. این سلول ها «جاودانی» بودند، یعنی برخلاف دیگر سلول های انسانی كه بعد از چند چرخه تكثیر می مردند، همچنان زنده می ماندند و تقسیم می شدند. همین سلول های فناناپذیر، سوژه آزمایش های مهم و تاثیرگذاری در پژوهش های پزشكی و زیست شناسی شد. یكی از مهم ترین پژوهش هایی كه بدون یاری جستن از سلول های «هلا» غیرممكن بود، پژوهش های مربوط به ساخت واكسن بیماری فلج اطفال یا پولیو بود. در آن سال ها، 10 هزار نفر روی این بیماری كار می كردند. با استفاده از همین سلول های «هلا» بود كه در سال 1954 «جونانس سالك» موفق شد واكسن بیماری فلج اطفال را بسازد.

به زودی تقاضا برای سلول های «هلا» بالارفت و سلول های «هلا» به تولید انبوه رسید. از این زمان به بعد، سلول های فناناپذیر «هنریتا» به محققان سراسر دنیا پست می شد و در پژوهش های سرطان، ایدز، پژوهش های مربوط به اثر پرتوها و مواد سمی و نقشه برداری ژنتیكی مورد استفاده قرار می گرفت. از این سلول ها حتی برای آزمایش حساسیت به چسب و مواد آرایشی هم استفاده شد. تخمین می زنند كه تاكنون، 20 تُن سلول «هلا» تولید و بیش از 60 هزار مقاله علمی با استفاده از همین سلول ها نوشته شده باشد. هنوز هم هر ماه 300 مقاله بر این تعداد اضافه می شود. اما چرا سلول های «هنریتا» چنین ویژگی منحصربه فردی داشتند؟ پژوهشگران حدس می زنند كه عملكرد تلومراز در این سلول ها قدری با سلول های طبیعی تفاوت داشته باشد.

شماری از دانشمندان در دهه 70 با خانواده هنریتا تماس گرفتند و از آنها خواستند كه نمونه خون بدهند. تنها در این زمان بود كه خانواده این زن متوجه شدند كه سلول های هنریتا قبل از مرگش برداشته شده و چنین كاربردهایی پیدا كرده است. اما هیچ عضو دیگر خانواده هنریتا سلول هایی با خصوصیت او را نداشت. استفاده تجاری از سلول های هنریتا باعث شد كه كار به دادگاه هم كشیده شود، اما قاضی فدرال حكم داد كه چنین كاربردی بی اشكال است.

در سال 1966 دانشكده پزشكی Morehouse آتلانتا و شهردار این شهر از خدمات پس از مرگ خانواده «لكس» تقدیر كرد. متعاقب آن از خدمات پژوهشگران درگیر در این پروژه مانند دكتر «اوتو گی» كه متوجه ویژگی فناناپذیری سلول ها «هلا» شد، هم تقدیر شد. در سال 2011 دانشگاه ایالت مورگان به هنریتا دكترای افتخاری پس از مرگ اعطا كرد و در همین سال تصمیم گرفته شد دبیرستانی كه قرار است در سال 2013 افتتاح شود، به نام او باشد. در سال 1998 بی. بی. سی مستند یك ساعته ای را در مورد این واقعه ساخت كه در جشنواره بین المللی سانفرانسیسكو به عنوان بهترین مستند علمی جایزه گرفت. در سال 2010 كتابی با نام «حیات جاویدان هنریتا لكس» به قلم «ربه كا اسكلوت» نوشته شد كه درباره خانواده «هنریتا» و تاثیرگذاری سلول های «هلا» بود. در می 2010 اعلام شد كه شبكه تلویزیونی HBOقصد دارد با همكاری «اپرا وینفری» و «الن بال» فیلمی در مورد این ماجرا بسازد. در هفدهم همین ماه، یكی از قسمت های سریال مشهور Law & Orderپخش شد كه خط كلی داستان آن الهام گرفته از ماجرای «هنریتا» بود.

«هنریتا لكس» با اصلیت آمریكایی‏-آفریقایی، زن، همسر و مادری بود كه میراث جاودانی از خود به جا گذاشت كه روی زندگی همه بشریت اثر گذاشت. شاید ما هم قسمتی از سلامت خود را مدیون «هنریتا» باشیم.

منبع:روزنامه شرق