«حافظ» با طعم عرفان و فلسفه

از آنجا که مجموعه برنامه  تلویزیونی معرفت موضوعی تخصصی و علمی را دنبال می کند با شبکه  4 سیما و محورهای مضمونی آن مناسبت داشته و از این جهت در رده  برنامه‌هایی قابل طبقه‌بندی است که مخاطب خاص دارند و نمی توانند برای عموم مخاطبان تلویزیون جذابیت و فایده  دیداری و شنیداری داشته باشند. با این همه چون موضوعات مطرح در این سلسله درس‌گفتار تلویزیونی ضمن توجه به نکات تخصصی، پیوندی هم با ادبیات آن هم به طور خاص شعر حافظ دارد از این رو تصور مخاطب غیرمتخصص در مقوله‌های عرفان و فلسفه نیز برای این مجموعه دور از ذهن نخواهد بود.

اما آنچه تا بدینجا در معرفی برنامه  معرفت گفته شد صرفاً دریافتی است که نگارنده از برآیند کلی این مجموعه دارد و گرنه به نظر می رسد سازندگان برنامه در مرحله  تولید اثر علاقه  بیش تری نسبت به جذب مخاطب عام داشته اند اگرچه این علاقه در خروجی نهایی کار شکل اجرایی پیدا نکرده و به پخش میان برنامه های موسیقایی و استفاده از مثال های ساده و همه فهم در گفت وگوی تخصصی مهمان و مجری تقلیل پیدا کرده است. یکی از مهمترین فاکتورهای موفقیت یک برنامه  گفت‌وگومحور چنان‌که از نام این گونه  خاص از برنامه‌سازی هم پیداست، چگونگی فرایند گفت وگو است که به طور کامل متکی است به نحوه  اجرای مجری و تسلط مهمان بر موضوع مورد بحث. خوشبختانه برنامه  معرفت از این جهت یک مزیت مهم دارد که عبارت است از شخصیت برجسته ای همچون دکتر دینانی به عنوان مهمان ثابت برنامه اما این‌که از جهت اجرا هم به همین اندازه قابلیت داشته باشد محل بحث است. مجری کارشناس برنامه، دکتر لاریجانی اگرچه به فراخور تخصص علمی خود شناخت درخوری از موضوع دارد اما در مقابل شخصیت جامع الاطرافی همچون دکتر دینانی بیش‌تر حالت یک شاگرد معرفت‌آموز را دارد تا مجری کارشناس خبره ای که قادر باشد فرایند گفت‌وگو را به نفع نیاز برنامه مدیریت کند و در مواقعی حتی با به چالش کشیدن بحث، سؤالات احتمالی مخاطب را مطرح نموده و مهمان محترم را به پاسخگویی وادارد. ویژگی مورد اشاره البته از آن جهت که نمایانگر فروتنی مجری برنامه در مقابل استاد برجسته‌ای همچون دکتر دینانی است شایان تقدیر است اما از آن جهت که حضور مجری کارشناس محترم را در برنامه توجیه نمی کند و روند گفتوگو را آنگونه که باید سمت و سو نمی دهد قابل نقد است. به خصوص که این مسئله موجب شده در مواقعی مهمان برنامه تبدیل به متکلم وحده شود و برنامه تفاوت چندانی با یک درس گفتار تلویزیونی که بدون اتکا به گفت وگو سیر خود را دنبال می کند نداشته باشد.

از مزایای محتوایی مجموعه برنامه معرفت تفسیر اشعار گرانمایه  حافظ به زبان عرفان و فلسفه است آن هم با بیان شیرین و آموزگارانه  دکتر دینانی که نه رسمیت رسانه‌ای دارد نه پیچیدگی رایج در زبان فلسفه و کلام فیلمسوفانه را. بیان استاد دینانی عوامانه نیست اما به طور کامل هم تخصصی نبوده و متناسب با اقتضای مدیوم تلویزیون است اگرچه یک سری از اصطلاحات تخصصی فلسفه و عرفان که در روند گفت‌وگو مطرح می شوند تعریف نشده باقی می مانند و مخاطب تنها با اتکا به دانسته های قبلی خود می تواند با این بخش‌های خاص از برنامه همراه شود و در فهم مطلب به مشکل برنخورد و این متأسفانه ایرادی نیست که در یک برنامه  تلویزیونی به سادگی قابل چشم پوشی باشد و بتوان به راحتی از کنار آن گذشت. در برنامه های گفت‌وگومحور مسئولیت این مهم برعهده  مجری کارشناس برنامه است. کسی که قرار است پل انتقال مفاهیم و معانی از مهمان به مخاطب بوده و در این فرایند ارتباطی، کم کننده  فاصله میان فرستنده  پیام یا همان مهمان برنامه با گیرنده  پیام یعنی مخاطب تلویزیون باشد. اما خوب است اشاره ای هم داشته باشیم به ساختار شکلی برنامه یا همان فرم اجرایی آن به مثابه یک تاک‌شوی تخصصی تلویزیونی. اولین چیزی که در نگاه نخست به شکل بصری برنامه مورد توجه قرار می گیرد دکور است که خود شامل بک گراند تصویر و چینش عناصر و اشیای صحنه در استودیوی ضبط برنامه می شود. انتخاب عکس مقبره حافظ به عنوان پس‌زمینه  اصلی دکور به طور کلی انتخاب مناسبی است که با موضوع برنامه همخوانی دارد اما اگر بخواهیم جزئی تر نگاه کنیم آن‌ وقت می توان به نکاتی همچون عدم همخوانی نور و رنگ تصویر مورد نظر با دیگر عناصر بصری دکور اشاره کرد و نیز سادگی عکس انتخابی علیرغم وجود تصاویری جذابتر و بهتر از این سوژه  بصری که هم شخصیت حافظ را یادآوری می کنند، هم زیبایی معماری مقبره  این شاعر گرانمایه را به نمایش می گذارند. پیداست که این زیبایی بصری چه اندازه می تواند تداعی کننده  زیبایی روح حافظ و روح انگیز بودن غزل های ماندگار او باشد.

المان بصری دیگری که در دکور برنامه نقش مهمی دارد میز و صندلی استفاده شده برای گفت وگوی متقابل مهمان و مجری است. مطمئناً استفاده از مبل و راحتی، مناسب چنین برنامه‌ای نیست و باید خرسند بود که در این برنامه با چنین انتخاب نادرستی مواجه نیستیم اما راستش استفاده از میز گرد هم گزینه  شایسته‌ای به نظر نمی رسد آن هم برای برنامه‌ای که نه در مضمون و محتوا و نه در شکل گفت‌وگو حالت خشک و رسمی ندارد و می خواهد خودمانی باشد و متناسب با روح صمیمی عرفای اسلامی و سادگی درویشانه  اشعار این بزرگواران. یکی دیگر از نکات مهم در طراحی دکور، ایجاد شباهت بصری میان بک‌گراند مجری و بک‌گراند مهمان در نماهای تک نفره است که باعث می شود مخاطب برنامه این دو نفر را در یک موقعیت مکانی حس کند و کارگردان تلویزیونی ناچار نباشد مدام به نمای لانگ شات دونفره کات بزند تا بیننده موقعیت جغرافیایی دو طرف در حال گفتوگو را گم نکند. متأسفانه از این جهت هم برنامه معرفت دچار نقص است و در تصویر پس‌زمینه  مجری و مهمان حتی یک المان مشترک بصری هم که مرتبط کننده  این دو تصویر به هم باشد دیده نمی شود. در نتیجه، این دو نمای تک نفره در هنگام برش (کات) با هم مچ نمی شوند و مخاطب احساس وجود فاصله میان دو طرف در حال گفت‌وگو می کند و این خود باعث می شود تمرکز بیننده از موضوع مورد بحث منحرف شود و به درک مضمون دیالوگها (که چندان هم ساده و همه فهم نیست) خدشه وارد آید. همچنین است عدم تنوع بصری برنامه محدود بودن نماهای آن به لانگ شات دونفره و مدیوم شات تک نفره و عدم وجود حرکت دوربین در تصویربرداری مجموعه که موجب ملال آور جلوه کردن سیر گفت وگو می شود و بر پیچیدگی ذاتی و سنگینی ماهوی موضوع بحث می افزاید. نماهای استفاده شده به عنوان میان برنامه که با موسیقی آوازی ایرانی همراه هستند نیز مثل عکس مقبره  حافظ در کلت خود مزیت محسوب می شوند چراکه با محوریت معماری اسلامی و ارزشهای عرفانی نهفته در آن انتخاب شده اند اما در شکل اجرایی و جزئیات زیبایی شناسانه دچار کاستی بوده و از هنر ساخت کلیپ موسیقایی در آنها بهره گرفته نشده است. اما با همه  انتقادات وارد به ساختار شکلی مجموعه برنامه  معرفت باید اذعان کرد که بار محتوایی این برنامه به قدری بالا است که توانسته تا اندازه  زیادی این نقصهای اجرایی را بپوشاند و برای برنامه موفقیت و ماندگاری قابل قبولی به ارمغان بیاورد. از این رو لازم است در کنار برشمردن این نقصها و کاستی ها که با اندکی دقت و توجه قابل رفع و رجوع هستند از دست اندرکاران این مجموعه تقدیر به عمل آید و تأثیر به سزای برنامه  «معرفت» در آگاهی دهی به مخاطب و بالابردن سطح شناختی او از فرهنگ و ادب ایرانی اسلامی به بهانه  این قبیل اشکالات شکلی و ساختاری مورد غفلت واقع نشود.