تبیان، دستیار زندگی
اتخاذ رویكرد كاركردگرایانه یكی از رویكردهای بررسی جامعه شناختی دین است؛ در تبیین پدیده های دینی با استفاده از مدل كاركردی سعی می شود تا كاركردهای اجتماعی دین باز شناخته شده و متناسب با آن دلایل وجودی آن پدیده عنوان شود.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

رمز جوان ماندن محرم


سؤال اساسی این است كه چرا علی رغم تضعیف و افول مراسم و آیین های سنتی در دنیای مدرن، مراسم عاشورا به صورت پرشوری در متن زندگی اجتماعی مردم ایران حضور دارد؟


اتخاذ رویكرد كاركردگرایانه یكی از رویكردهای بررسی جامعه شناختی دین است؛ در تبیین پدیده های دینی با استفاده از مدل كاركردی سعی می شود تا كاركردهای اجتماعی دین باز شناخته شده و متناسب با آن دلایل وجودی آن پدیده عنوان شود.

به طور كلی از دیدگاه كاركردگرایی، علت دوام و استمرار دین و مراسم دینی كاركردهایی است كه برای اجتماع بشری دارند؛ بنابراین برای شناخت كاركردهای اجتماعی مراسم محرم می توان از این دیدگاه استفاده كرد.

محرم

سؤال اساسی این است كه چرا علی رغم تضعیف و افول مراسم و آیین های سنتی در دنیای مدرن، مراسم عاشورا به صورت پرشوری در متن زندگی اجتماعی مردم ایران حضور دارد؟

ارزش های اجتماعی از اساسی ترین عناصر یك نظام اجتماعی هستند و تا زمانی در یك جامعه حضور دارند كه پاسخ گوی نیازهای افراد آن جامعه باشند.

در میان نظریه های جامعه شناسی، مكتب كاركردگرایی جامعه را همچون سیستمی «مركب از بخش های مختلفی كه هر یك كار ویژه و وظایف خاص خود را انجام می دهد و بین اجزای سیستم روابط مكمل و متقابل وجود دارد» فرض می كند.

هاری آلپر از پژوهش گران پیرو دوركهایم «چهار كاركرد عمده دین را از نظر دوركهایم به عنوان نیروهای اجتماعی انضباط بخش، انسجام بخش، حیات بخش، و خوشبختی بخش طبقه بندی كرده است. آیین های مذهبی از طریق تحمیل انضباط بر نفس و قدری خویشتن داری، انسان ها را برای زندگی اجتماعی آماده می سازند

محرم

به نظر دورکهایم «در گذشته، دین شیرازه جامعه بود- وسیله ای كه مردم با آن از علائق گوناگون زندگی روزانه شان تا اندازه ای دست می كشیدند و به پرستش مشترك چیزهای مقدس روی می آوردند.» بدین سان، دین با رویگردان ساختن مردم از اشتغال های مادی زندگی روزانه «یك نیروی به تمام معنی ضد فردگرا و برانگیزانندة تعلق اشتراكی به هدف های اخلاقی بود. هدف هایی كه از مقاصد فردی فراتر بودند». دوركهایم «به فعالیت ها و پیوندهای اجتماعی می اندیشید كه اشتراك در فعالیت های مذهبی در میان مؤمنان پدید می آورد» به این ترتیب دین پدیده ای فراگیر و جمعی است و وسیله ای است كه موجب پیوند انسان ها با یكدیگر می شود. علاوه بر این دین در زمینه اجتماعی رخ می دهد و یك پدیده اجتماعی است «یعنی دین برای انسان ها و با وجود انسان ها وجود دارد و اگر انسان ها نبودند دینی هم وجود نداشت همان طور كه ما می دانیم حیوانات دین ندارد». هاری آلپر از پژوهش گران پیرو دوركهایم «چهار كاركرد عمده دین را از نظر دوركهایم به عنوان نیروهای اجتماعی انضباط بخش، انسجام بخش، حیات بخش، و خوشبختی بخش طبقه بندی كرده است. آیین های مذهبی از طریق تحمیل انضباط بر نفس و قدری خویشتن داری، انسان ها را برای زندگی اجتماعی آماده می سازند.

تشریفات مذهبی مردم را گرد هم می آورند و بدین سان پیوندهای مشتركشان را دوباره تصدیق می كنند و در نتیجه، همبستگی اجتماعی را تحكیم می بخشند.

به این ترتیب زمانی كه تغییرات عمده ای در زندگی افراد رخ می دهد تشریفات جمعی با تأیید همبستگی گروهی، آنها را در سازگاری با این تغییرات یاری می كند

اجرای مراسم مذهبی، میراث اجتماعی گروه را ابقا و احیا می كند و ارزش های پایدار آن را به نسل های آینده انتقال می دهد و سرانجام ... دین با برانگیختن احساس خوشبختی در مؤمنان و احساس اطمینان به حقانیت ضروری جان اخلاقی كه خودشان جزئی از آنند، با احساس ناكامی و فقدان ایمان در آنها مقابله می كند.»هرچند كه او معتقد است حتی جوامع امروزی نیز انسجام خود را مدیون شعائری هستند كه ارزش های آن جوامع آنها را مورد تأیید مجدد قرار می دهد. با این حال به نظر او «نفوذ مذهب رو به زوال می گذارد و اعمال تشریفاتی و شعائر تنها بخش كوچكی از زندگی افراد را اشغال می كند.»همان طور كه بسیاری از جامعه شناسان معاصر اعتقاد دارند دین در جوامع مدرن ظهور دوباره ای پیدا كرد. علاوه بر این در جوامع اسلامی دین همواره در متن زندگی اجتماعی مردم حضور داشته است و مراسم و شعائر دینی بخش مهمی از زندگی این جوامع را در برمی گیرد.

یكی از مراسمی كه در پیوند و همبستگی اجتماعی شیعیان و به خصوص ایرانیان نقش اساسی را ایفا می كند مراسم ایام محرم است. این مراسم كاركردهای متعددی را برای جامعه ایرانی دارد. منظور از كاركردهای عاشورا «یعنی كاركرد و هنجار آفرینی های سلسله مناسك و مراسمی است كه همه ساله به صورت یكی از اصلی ترین رسوم پذیرفته مذهبی شیعی برگزار می شود».

یكی از مهم ترین كاركردهای مراسم ایام محرم كاركرد ایجاد همبستگی است «كاركرد تجانس وحدت و انسجام بخشیدن جامعه و به اعضای یك گروه اجتماعی را معمولاً دین و نظام های قانونی برعهده داشته اند».علاوه بر این عقدیده مذهبی مردم مراسم دینی چون عاشورا از مهم ترین عوامل بازدارنده ناهنجاری هاست و به عنوان الگویی برای انجام اعمال صواب می باشد. در واقع عاشورا یك مدل است مدلی برای كسانی كه در آن از مقابله یك دسته كوچك اما با ایمان بزرگ در مقابل ظلم، و پایمردی تا مرز شهادت.مراسم مذهبی همچون عاشورا باعث پیوند بین نسل ها شده و از دورافتادگی و جدایی انسان ها از همدیگر جلوگیری می كند.

پیوستگی و استمرار فرهنگی كاركرد دیگری است كه این مراسم انجام می دهد چرا كه در مراسم ایام محرم افراد متعلق به نسل های مختلف در كنار یكدیگر جمع گشته و با یكدیگر در رابطه و تعامل قرار می گیرند.

به این ترتیب از انقطاع و گسستگی تاریخی و فرهنگی جامعه جلوگیری می شود علاوه بر این در مراسم سوگواری ایام محرم مسأله طبقه و فاصله طبقاتی از بین می رود «طبقات مختلف اجتماعی از كارگر، كاسب، استاد، دانشجو، فقیر و غنی، شهری و روستایی، دولتمردان و شهروندان بدون هیچ گونه صف بندی جداگانه ای و با وضعیتی یكسان در آن حضور می یابند و اشتراك مشتركی به هم می رسانند».

به طور كلی می توان گفت كه «مهم ترین نقش محرم و عزاداری حسینی همین وحدت آفرینی و ایجاد وفاق اجتماعی حول اصول و قواعدی كه جوهر و روح فرهنگ ایران اسلامی است» می باشد.

تشریفات افراد را از امور مربوط به زندگی اجتماعی نامقدس دور كرده و به قلمرو متعالی وارد می كند، كه در آن تأثیرات الهی و یا خدایان سنت داده می شوند، در حقیقت بیان نفوذ و تأثیر جمع بر فرد است

جامعه پذیری، كاهش بزهكاری و آسیب های اجتماعی، بازیابی هویت دینی، امید به آینده و .... ازجمله دیگر كاركردهای مراسم عاشورا است؛ مطابق با دسته بندی آلپر از كاركردهای عمده دین از نظر دوركهایم، مراسم عاشورا هم كاركردی انظباط بخش و هم كاركردی انسجام بخش و هم كاركردی حیات بخش و خوشبختی بخش را داراست.

چرا كه این مراسم با تحمیل انضباط بر نَفْس افراد شركت كننده در آن و آموزش خویشتن داری و تحمل و صبر بر آنها، آنها را برای زندگی اجتماعی آماده می كند.

علاوه بر این در این مراسم افراد و گروه های مختلف گرد هم می آیند و به این ترتیب پیوندهای مشتركشان را دوباره تصدیق می كنند و در نتیجه همبستگی اجتماعی خود را تحكم می بخشند و سرانجام این كه این مراسم با ایجاد احساس اطمینان به حقانیت ضروری جهان اخلاقی شركت كنندگان در آن، برای آنها احساس خوشبختی فراهم می كند.

منابع:

1. جامعه شناسی دینی، غلام عباس توسلی، تهران، سخن، 1380.

2. جامعه شناسی سیاسی، بشریه، حسین، تهران، نشرنی، 1374، چاپ دوم.

3.  جامعه شناسی، آنتونی گیدنز، منوچهر صبوری، تهران، نشرنی، 1376.

4. زندگی و اندیشه بزرگان جامعه شناسی، لوئیس كوزر، محسن ثلاثی، چاپ دوم، انتشارات علمی، تهران.

5.  جامعه شناسی قیام امام حسین(ع) و مردم كوفه، باقی، عمادالدین، تهران، نشرنی، 1379.

6.  محرم و وحدت ملی، حسین زاده، فهیمه، 1378، نخستین همایش محرم و فرهنگ مردم ایران، پژوهش كده مردم شناسی، تهران، سازمان میراث فرهنگی كشور.

7. رابطه مكان گرایی و وفاق اجتماعی در آیین های سوگواری محرم، جانب اللهی، محمدسعید، 1378، سازمان میراث فرهنگی كشور.

8. قبادی، علی رضا، بررسی كاركردهای اجتماعی مراسم دینی با تأكید بر مراسم عاشورا، پایان نامه 1381، دانشگاه تهران

بخش اجتماعی تبیان


برگرفته از :وبلاگ عباس زاده