اطاعت تا کجا؟

حد مجاز در اطاعت

وقتی به معارف و دستورات دینی مراجعه می کنیم می بینیم که خداوند متعال ما را ملزم به اطاعت از عده ای از انسانها که مخلوق اویند کرده است. از بارزترین افراد این گروه می توان به پدر و مادر اشاره کرد و یا کسانی که انسان بر اساس یکی از قراردادهای اسلامی با او و یا برای او کار می کند. سوال اینجاست که حد اطاعت از این عده تا کجاست؟

این سوال در افرادی مانند حضرات معصومین علیهم السلام مطرح نیست؛ چرا که ما بر اساس آیاتی مانند « یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْكُمْ » (1) ملزم به اطاعت بی قید و شرط از آن حضرات هستیم. علت بی قید و شرط بودن این اطاعت هم آن است که ایشان سخنگوی وحی الهی اند و سخن آنها سخن خداست و در علم و عمل از هر گونه رجس و پلیدی و گناه مصونند(1)؛ بنابراین جز به حق امر و نهی نمی کنند و اطاعت از آنها اطاعت از خداست.

اما نسبت به غیر ایشان تکلیف چیست؟ و مرز اطاعت تا کجاست؟

در دیگرانی که دارای چنین مشخصه هایی نیستند احتمال هر امر یا نهیی که مغایر با دستور الهی باشد وجود دارد؛ این احتمال به خصوص در افرادی که اصلا و یا چندان مقید به آداب و احکام اسلامی نیستند به شدت بالا می رود؛ سوال این است: اگر چنین شد و آن فردی که خدا امر به اطاعت از او کرده ما را به کاری امر کرد که بر خلاف دستور خدا بود آیا آن لزوم اطاعت همچنان پابرجاست یا آنکه وظیفه چیز دیگری خواهد شد؟

پاسخ امام حسین علیه السلام به این سوال

ابن شهرآشوب در کتاب المناقب(3) خود به نقل از اسماعیل بن رجا و عمرو بن شعیب می نویسد: روزی امام حسین علیه السلام بر عبد اللّه بن عمرو بن عاص گذشت . عبد اللّه [به اطرافیان خود] گفت: مَن أحَبَّ أن یَنظُرَ إلى أحَبِّ أهلِ الأَرضِ إلى أهلِ السَّماءِ فَلیَنظُر إلى هذَا المُجتازِ؛ هر كس دوست دارد به محبوب ترینِ زمینیان نزد آسمانیان بنگرد به این رهگذر بنگرد كه من از شب هاى صفّین تا كنون با او سخن نگفته ام.

ابو سعید خُدرى [که این سخن و اعتراف او را شنید] او را نزد امام حسین علیه السلام آورد. امام علیه السلام به او فرمود: «تو مى دانى كه من ، محبوب ترینِ زمینیان نزد آسمانیان هستم و با این حال با من و پدرم در صفّین جنگیدى ؟!» بعد هم فرمود: «به خدا سوگند كه پدرم از من ، بهتر بود.»

عبد اللّه ، عذر آورد و گفت : پیامبر صلى الله علیه و آله به من فرمود : «از پدرت ، اطاعت كن!»

توضیح:

منظور عبدالله از یادآوری این سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله، توجیه کار خود بود. منظورش این بود که من می دانستم تو و پدرت بهترین افراد روی زمین هستید؛ اما چه کنم که پدرم به من دستور داد با شما بجنگم و ارتباطم را با شما قطع کنم. رسول خدا صلی الله علیه و آله هم که به من امر کرد از پدرم اطاعت کنم؛ پس من در این کارهای که کردم معذور بوده ام و گناهی بر من نیست.

تذکر:

این سفارش رسول خدا صلی الله علیه و آله جنبه خصوصی نداشته و ندارد؛ بلکه بر اساس آیات قرآن کریم خطاب آن همه را شامل می شود. آیاتی مانند آیه 14 سوره لقمان:«وَ وَصَّیْنَا الْانسَانَ بِوَالِدَیْهِ ؛ و به انسان درمورد پدر و مادرش سفارش كرده ایم‏» و آیه 8 سوره عنکبوت: « وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حُسْناً ؛ و به انسان درباره نیكى كردن به پدر و مادرش سفارش كرده‏ایم‏»؛ بی شک یکی از موادری که از این آیات به خوبی فهمیده می شود و در سفارش رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز آمده است همان اطاعت و فرمانبرداری از پدر و مادر است.

امام حسین علیه السلام در جواب عبدالله، سه مطلب را به او یادآوری می کند:

1. ادامه آیات فوق را تلاوت فرمودند و از او پرسیدند: «آیا سخن خداى متعال را نشنیده اى که می فرماید: « وَ إِنْ جاهَداكَ عَلى‏ أَنْ تُشْرِكَ بی‏ ما لَیْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما ؛ و اگر [پدر و مادر] كوشیدند كه چیزى را كه بِدان باور ندارى ، شریك من قرار دهى ، از آن دو اطاعت مكن»(2)

2. کلامی از رسول خدا صلی الله علیه و آله را برای او نقل کردند که آن حضرت فرمود:« إنَّمَا الطّاعَةُ فِی المَعروفِ ؛ اطاعت کردن تنها در معروف است»

توضیح:

معروف آن چیزی است که نزد عقل و فطرت سلیم و یا در نقل (قرآن و روایات) به نیکی شناخته شده باشد و در مقابل آن منکر است که نزد عقل و نقل به نیکی شناخته شده نیست و  به تعبیر دیگر خوشنام نیست. با این توضیح روشن می شود که اطاعت از افرادی مانند پدر و مادر تنها در اموری است که دین اجازه آن را داده باشد.

3. و در آخر؛ امام حسین علیه السلام او را به یاد سخن دیگری از حضرت رسول صلی الله علیه و آله انداختند که فرمود: « لا طاعَةَ لِمَخلوقٍ فی مَعصِیَةِ الخالِقِ؛ هیچ کس حق ندارد به نام اطاعت از مخلوق خدا؛ خداوند متعال را نافرمانی کند.»

توضیح:

این سخن روشن ترین و گویا ترین پاسخ به آن سوالی است که در ابتدا مطرح کردیم. پاسخی که به دقت و وضوح، حد و مرز اطاعت از کسانی را که مجاز و یا ملزم به اطاعت از آنها هستیم را ترسیم می کند.

این حدیث به ما می آموزد که مرز اطاعت از غیر خدا تا آنجایی است که نافرمانی خدا نشود؛ یعنی گناه و معصیتی رخ ندهد.

بنابراین به غیر از اطاعت از خدا و رسولش و حضرات معصومین علیهم السلام که همگی وحی است و از عصمت برخوردار است، دیگر فرامین با ملاک شریعت (عقل و نقل) سنجیده می شوند؛ اگر با آنها مخالفت کرد و معصیت خالق شد؛ اطاعت آن ممنوع می شود و اگر تعارضی با دین خدا نداشت؛ انجام آن جایز بلکه واجب می شود.

پی نوشت:

(1) آیه تطهیر 33 سوره احزاب

(2) آیه 59 سوره نساء

(3) آیه 15 سوره لقمان

(4) المناقب: ج 4 ص 73 ، بحار الأنوار : ج 43 ص 297 و نیز المعجم الأوسط : ج 4 ص 181 ح 3917 و اُسد الغابة : ج 3 ص 347

امید پیشگر

بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان