نتایج تحمیل کاپیتولاسیون درایران

ایرانیان از بدو ارتباط با کشورهای اروپایی ، امتیازاتی به آنها دادند ، دراکثر مواقع اعطای این امتیازات یکطرفه بود. یعنی فقط اروپاییان ازاین امتیازات برخوردار بودند و ایرانیان چنین امتیازات و مزایایی را از اروپاییان متقابلاً دریافت و طلب نمی کردند . اعطای این امتیازات از طرف پادشاهان و حکام ایران بدون شناخت ماهیت آن بود . ازجمله این امتیازات ، اعطای " حق قضاوت کنسولی " یا به عبارت آشناتر در روابط بین الملل " کا پیتولاسیون " بود . در زیر نتایج سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی ، قضایی ، فرهنگی واخلاقی تحمیل کاپیتولاسیون ازابتدای ارتباط با غرب درایران مورد بررسی قرارمی گیرد :

1 – نتایج تحمیل کاپیتولاسیون ازنظرسیاست داخلی :

کاپیتولاسیون ازنظرسیاست داخلی وسیله دخالت بیگانگان درامورکشور واحراز موضع برترآنها نسبت به اتباع داخلی بود . نفوذ آنها تا آنجا پیش رفته بود که مقامات کنسولی درتمام شئون زندگی مردم مداخله می کردند وفقط کافی بود که موضوعی ارتباط ناچیزی بایکی ازاتباع آنها مستقیم یا غیرمستقیم پیدا نماید ، به همین بهانه طرف ایرانی را احضارکرده واو را محکوم می کردند.

با مداخلات روزافزون نمایندگی سیاسی دول دارای حق کاپیتولاسیون ، به خصوص روس وانگلیس ، درهمه امورایران درحقیقت حاکم واقعی مملکت معلوم نبود علاوه برسفیران و سرکنسولها و رئیس کنسولهای کشور های خارجی ، دستیاران آنها اعم ازآنکه خارجی یا ایرانی بودند هرکدام به سهم خود حکمرانی و مداخله می کردند .

معتصم السلطنه درخاطرات خود می نویسد :

" حکومت کنندگان واقعی ایران سفرای روس و انگلیس بودند و کنسولهای این دو سفارتخانه نمایندگان جباری بودند ، می زدند و می سوختند و می کشتند وکسی را یارای مقاومت دربرابر آنها نبود "(1)

2 – نتایج تحمیل کاپیتولاسیون ازنظر سیاست بین المللی :

رژیم کاپیتولاسیون ازجنبه های مختلف درجامعه ودولت ایران زیان های جبران ناپذیری گذاشت . تا آن حد که آزادی واستقلال ایران را زیر سوال برد ، ایران که پیش از1828 م دولت مستقلی محسوب می شد وبا دول دیگر دنیا روابط سیاسی متقابل همطراز داشت دراثر امضای معاهده ترکمانچای و قبول خفت بارکاپیتولاسیون به صورت دولت نیمه مستقلی درآمد ودراثرهمین مسئله ازلحاظ اعتبار و شخصیت سیاسی تنزل کرد.

ازاین زمان به بعد دولت ایران یکی از ناتوان ترین دولتهای جهان به شمار می رفت ." در روی نقشه جغرافیا مستقل بود یعنی ظاهراً استقلال داشت وجزو مستمرات به شمارنمی رفت اما اگر کسی اوضاع آن روز جهان را درست بسنجد می بیند که حال آن ازهرمستعمره ای زارتر بود زیرا که دول استعماری لااقل درآبادانی مستعمرات خود می کوشیدند ." (2)

روسیه وبعدازآن دیگرکشورهای اروپایی به وسیله این عهدنامه ها و قبولاندن رژیم کاپیتولاسیون درایران ، جای پای محکمی برای هدف های آتی خود تامین کردند . ویکتوربرار دراول کتابی که درمورد انقلاب ایران به رشته تحریر درآورده می گوید :" ایران نه ملت است و نه دولت ." (3)

3 – نتایج اجتماعی تحمیل رژیم کاپیتولاسیون درایران :

ازنظراجتماعی برقراری رژیم کاپیتولاسیون درایران تاثیرات نامطلوبی به همراه داشت . ازجمله اینها بست نشستن درسفارتخانه ها ، پناهنده شدن وتحت الحمایه سفارتخانه ها و کنسولگریهای خارجی درآمدن بود .

دردوره قاجار سفارتخانه ها و کنسولگری های کشورهای خارجی و محل تلگرافخانه و از سال 1862 م که انگلیس ها امتیاز تلگراف سراسری ایران را از ناصرالدین شاه گرفتند سفارت انگلیس به عنوان محل بست رسمیت پیدا کرد.

امنیت یافتن محل سفارتخانه ها و کنسولگریها برای بست نشستن و پناهنده شدن موجب شد که عده ای ازشاهزادگان و رجال و بازرگانان برای فرار از مجازات ویا رهایی از زندان و جلوگیری از تاراج اموال خود به سفارتخانه های خارجی پناه برده و خود را تحت الحمایه آنها قرار دهند و ذلت و خفت حمایت بیگانگان را پذیرا شوند .

رحیم زاده صفوی درخاطرات خود وقتی نتایج تحمیل کاپیتولاسیون توسط روسیه به ایران را بازگو می کند ، یکی ازاین نتایج را ، پناهنده شدن اشخاص مجرم به سفارتخانه ها نام می برد ومی گوید:

" اشخاص کلاهبردار ومردم آزار که اموال دیگران را می خواستند غصب کنند ، با دادن مبلغی رشوه و تشبثات پست و دنائت آمیز دیگر ، خود را تحت الحمایه روسیه قرارمی دادند وآنوقت به هرگونه رذالت وجنایت و ایذاء و آزار هموطنان خویش بی پروا اقدام می کردند ."(4)

4 – نتایج قضایی تحمیل کاپیتولاسیون برایران :

ازتاثیرات منفی برقراری رژیم کاپیتولاسیون درایران نادیده گرفتن استقلال قضایی ایران بود. دستگاه قضایی ایران به حدی استقلال خودرا ازدست داده بود که درحقیقت بازیچه بیگانگان بود، عمال و اتباع خارجی آزادنه مرتکب جرم و جنایت می شدند وترسی از ارتکاب این اعمال نداشتند . زیرا می دانستند که اگردرصورت ارتکاب جرم محاکمه شوند ، با حضور کنسول کشورشان خواهد بود و پس از اثبات مجرمیت برای اجرای مجازات به کشور خود اعزام می شوند ودرحقیقت مجازاتی درمیان نخواهد بود .

به گفته علی اکبر بینا :

" اگرچه شرایط قرارداد ترکمانچای که براثر آن کاپیتولاسیون برایران تحمیل شد ازجنبه های مختلف اقتصادی و تجارتی و سیاسی زیانبخش بود ولی مضار امتیازات قضایی معاهده مزبور به مراتب بیشتر بود . زیرا دولت روسیه با تحمیل این مواد حتی استقلال ایران را به خطر انداخت ." (5)

به اعتراف ویلهلم لیتن کنسول آلمان درتبریز اساساً قدرتهای بیگانه برای حفظ منافع سیاسی و اقتصادی درآن دوره حاضرنبودند که حاکمیت قضایی ایران را برای اتباع خود حتی درصورتی که قوانین منظم هم به کارگرفته می شد،بپذیرند .(6)

5 – نتایج اقتصادی تحمیل کاپیتولاسیون بر ایران :

از اهداف مهم برقراری رژیم کاپیتولاسیون درایران توسط بیگانگان مسائل اقتصادی و در راس آنها تجارت بوده است . به همین جهت می بینیم که امتیازات مربوط به قضاوت کنسولی درضمن معاهدات تجاری آمده است .

در دوره قاجار یک قانون تجاری مکتوب ومتعدد شکل تکامل یافته وجودنداشت و دستگاه قضایی که دعاوی تجار خارجی را تعقیب وحل و فصل کند ، نبود وچون بیگانگان وجود قوانین متداول درایران را که براساس شرع و عرف بود، سدراه منافع تجاری خود می دیدند ، به همین جهت خواستار انعقاد معاهداتی بودند که بتوانند توسط آنها موانع رشد تجارت خود را درایران بردارند . آنها با قراردادهای تجاری که با ایران منعقد کردند ، توانستند ، امتیازاتی بدست آورند که ازمهمترین آنها همان طورکه گفته شد کاپیتولاسیون به نفع اتباع خود بوده است .

با به دست آوردن این امتیازات ، درحقیقت زمینه رشد تجاری آنها درایران شکوفا و برعکس عوامل انحطاط تجارت ایران و وابستگی تجار داخلی به بیگانگان فراهم شد . از تاثیرات منفی قراردادهای کاپیتولاسیون درایران شکست تجارت خارجی ایران بود . طبق قراردادها ی منعقده بین ایران و کشورهای غربی درباب موضوع نرخ گمرکی مال التجاره ها ، مسئله کامله الوداد مطرح شده بود وکامله الودادترین قراردادها ، درتاریخ دیپلماسی ایران درقرن نوزدهم ، قرارداد ترکمانچای بود.

6 – نتایج فرهنگی و اخلاقی تحمیل کاپیتولاسیون در ایران :

کشورهای دارای حق کاپیتولاسیون درایران با توجه به امتیازات به دست آورده سعی می کردند ازآنها درتمام ابعاد استفاده کنند . آنها میراث فرهنگی و اشیاء نفیس تاریخ ایران را که سرمایه فرهنگی و نمودار تمدن یک ملت است با مصونیت ناشی ازکاپیتولاسیون به یغما می بردند .

عبدالله بهرامی درخاطراتش می نویسد :

" درآن زمان اغلب دلالها و اشخاصی که معاملات کتب و اشیاء عتیقه می کردند ، خودشان را به یک سفارتخانه وابسته نموده ودر تحت حمایت یکی ازاعضای با نفوذ آن ، خویش را از دست ماموران ایرانی نجات می دادند . ... بیشتر مترجمان و کنسولها دراین رشته مهارتی پیدا کرده وغنائم گرانبهایی به دست می آوردند ." (7)

دولت های بیگانه به وسیله امتیازات رژیم کاپیتولاسیون علاوه برنفوذ سیاسی و اقتصادی ، درمسائل فرهنگی ایران هم قصد نفوذ داشتند که نمونه آن تاسیس مدارس بود. آنها برای جلب توجه و جذب ایرانیان کارشان به رقابت هم کشیده شده بود . نکته مهمتر اینکه ازمسائل فرهنگی درجهت اهداف سیاسی شان ازجمله جاسوسی استفاده می کردند . مثلاً روسها روسای مدارس را ازمسلمانان شهرهای روس انتخاب می کردند . این مدیران مدتها درمدرسه های جاسوسی دولت روسیه خدمت کرده بودند و مورد اعتماد ماموران عالی روسیه گردیده بودند .(8)

از لحاظ روحی و اخلاقی هم وجود رژیم کاپیتولاسیون تاثیرات نامطلوبی در روحیات بعضی مردم داشت . روحیه خیانت و وابستگی به بیگانگان را دراین دسته ازمردم به وجود آورده بود . چون سعی اینگونه افراد این بود که ازمزایایی که بیگانگان درکشورایران برخوردارهستند واستفاده کنند واین کار معمولاً بدون ننگ وابستگی و زیر بیرق بیگانه امکان پذیرنبود.

پی نوشت ها :

1 – فرخ معتصم السلطنه ، خاطرات سیاسی فرخ ، تهران : جاویدان ، 1347 ، ص 1 .

2 – سعید نفیسی ، تاریخ معاصر ایران ، تهران : فروغی ، 1345 ، ص 12 .

3 – همان ، ص 11 .

4 – رحیم زاده صفوی ، اسرار سقوط احمدشاه ، به کوشش بهمن دهگان ، تهران : فردوسی ، 1362 ، ص 62 .

5 – علی اکبر بینا ، تاریخ سیاسی و دیپلوماسی ایران ، ج 1 ، تهران : دانشگاه تهران ، 1348 ، ص361.

6- ویلهلم لیتن ، ایران از نفوذ مسالمت آمیز تا تحت الحمایتی ، ترجمه میراحمدی ، تهران : 1367 ، ص223 .

7 – عبدالله بهرامی ، خاطرات عبدالله بهرامی ازآخر سلطنت ناصرالدین شاه تااوایل کودتا ، تهران : علمی ، 1363 ، ص 289 .

8 – همان ، ص 131 .