نمادشناسی تخت مرمر

اولین بنایی که در محدوده ارگ سلطنتی بنا گردیده ؛ عمارت معروف به دیوانخانه در سالهای اولیه حکومت کریم خان زند بود که در شمال غربی ارگ به سال 1172 ه ق ساخته شد .

در زمان فتحعلیشاه ( 1250-1211ه.ق) تخت مرمر بزرگی در وسط این ایوان بنا نهاده شد( 1221 ه ق) از میرزا بابای شیرازی و استاد محمد ابراهیم اصفهانی به عنوان طراح و سرپرست هنرمندان حجار سازنده یا د شده است.  فتحعلی خان صبا ملک الشعراء نیز قصیده مطولی در وصف این تخت و فتعلیشاه سروده است که فقط 17 بیت از آن به تعداد ترنجهای داخل و خارج طارمی ها انتخاب و به خط نستعلیق زراندود دورادور تخت کنده کاری شده است .

با ساخت این تخت ایوان تخت مرمر جایگاهی برای انجام مراسم سلام و بارعام می شود . این تخت بر دوش سه دیو و 6 فرشته و یازده ستون مارپیچ استوار است ، در قسمت جلو هم دو پله که در دو طرف آن دو شیر نشسته دیده می شود، قرار دارد .

در دوره معاصر محققین برجسته ای مانند یحیی ذکاء ، محمد سمسار و فاطمه سرائیان به شرح و توصیف تخت مرمر پرداخته اند . آقای یحیی ذکاء از دیدگاه نمادشناسی اشاره ای مختصر به این مطلب داشته اند که تخت مرمر برگرفته از تخت سلیمانی است .

در باب ساخت تخت شاهی تخت مرمر واقع در ایوان تخت مرمر تا کنون دو نظریه ارائه گردیده است :

الف) : نظریه کلاسیک در مورد ساخت تخت مرمر برگرفته از روایت افسانه آمیز تخت حضرت سلیمان ( ع) است  تخت مرمر مانند تخت حضرت سلیمان نبی ( ع ) بردوش سه دیو و شش فرشته حمل می گردد . این نظریه در حال حاضر با استناد به منابع و قرآن کریم رد گردیده است و پایه علمی ندارد .

ب) : نظریه جدید برپایه مطالعات نمادشناسی عناصر تشکیل دهنده تخت مرمر که در این مقاله عنوان گردیده و بنیان تخت را در ارتباط با قدرت شاهی و سلطنت می داند . در واقع تخت شاهی نماد قدرت شاه و جاودانگی سلطنت وی است.

نقشه هایی که از عهد قاجاریه به جای مانده نشان می دهد که محل فعلی مجموعه کاخهای باغ گلستان در محدوده برج و بارویی معروف به ارگ بوده که در زمان شاه طهماسب صفوی ساخته شده است . گرچه بیشتر بناهای کاخ گلستان متعلق به زمان قاجاریه بویژه ناصرالدین شاه است . ولی اولین بنایی که در محدوده ارگ سلطنتی بنا شد عمارت معروف به دیوانخانه در سالهای اولیه حکومت کریم خان زند بود که در شمال غربی ارگ به سال 1172 ه .ق ساخته شد .بعد از وی آغا محمد خان قاجار عمارت تخت مرمر را برپایه عمارت کریم خانی بازسازی کرد

به دستور وی عمارت وکیل شیراز تخریب شد و ستونهای سنگی بلند و یکپارچه و سنگهای مرمر و آینه ها ، درها و پرده های نقاشی شده آن عمارت را از شیراز به تهران آورده و در این ایوان نصب کردند  ( 1206 ه ق ) . در دوره فتحعلیشاه نیز در ساختمان ایوان تغییراتی داده شد . تزئین طاقچه ها و طاقنماها و ازاره ها ونصب دو پرتره در طاقچه های ایوان از دگرگونی های این دوره بود در زمان فتحعلیشاه ( 1250-1211 ه ق) تخت مرمر بزرگی در قسمت میانی ایوان بنا نهاده شد.

چرا تخت مرمر تخت سلیمانی نامیده شده است ؟ بنا بر افسانه ای که در میان ایرانیان معروف است ؛ سلیمان نبی ( ع ) پادشاه یهود دارای اقتدار فوق العاده ای بوده و در بار با شکوهی داشته است و به همین علت هم در ایران هر بنا و ساختمان عظیمی که بوده به او نسبت داده شده است مانند مسجد سلیمان و تخت سلیمان ، زندان سلیمان و ...

از جمله اشیاء عجیب و غریب در بار او تختی بوده که به هنگام ضرورت دیوان و پریان آن را بر دوش خود گرفته در آسمانها بر روی ابرها به گردش در می آوردند و در هر جا که سلیمان اراده می کرد فرود می آوردند

نماد شناسی تخت مرمر

که شامل 4 بخش می شود:

الف ) تخت  : جایگاه اقتدار معرفت و قانون چه روحانی و چه خاکی تخت در نقش مرکز جهان بین آسمان وزمین روی شاه نشین واقع شده است . کسانی که به طرزی معجزه آسا متولد شده اند روی تختهایی از نمادهای خاص تصویرشده و به صورت نماد درآمده اند . مانند تخت اژدها ، نیلوفرآبی یا تخت شیر .به طور ضمنی تخت مظهر ارتباط بین خدا و انسان یا ارباب و رعیت است . از طرفی شاهان خود را ضل السلطان ( سایه خدا) و دارای اقتدار و قدرت می دانستند ؛ تخت شاهی که در مرکز تالار ( شاه نشین ) واقع شده است می توانند یادآور این حقیقت باشد که شاه در مرکز و راس قدرت قرار داشته و تحت مظهر ارتباط و اتصال بین شاه و خدا است.

ب) فرشته: پیکهای خداوند ؛ واسطه های بین خدا وانسان ، آسمان و این دنیا نیروهای عالم غیب ، اشراق . همچنین فرشته نمایانگر روحانی عالی رتبه و ارواح واسطه است. در دست یکی از فرشتگان میوه انار به چشم می خورد که نماد بی مرگی، کثرت در وحدت، باروری دراز مدت ؛ حاصلخیزی ؛ وفور است . در اسلام انار یکی از درختان بهشت است. بنابر نظر نگارنده فرشتگان از طرفی حافظ تخت شاهی و قلمرو و حکومتی پادشاه بوده و از سوی دیگر نشانگر بعد معنوی و روحانی شاه است .

ج) موجودات افسانه ای :

1- دیو : در قدیم به گروهی از پروردگاران آریایی اطلاق می شد ولی پس از ظهور زرتشت و معرفی اهورا مزدا پروردگاران عهد قدیم یا دیوان گمراه کنندگان و شیاطین خوانده شدند کوپر دیو را جزء نیروهای شرو تاریکی آورده است. بنابراین وجود دیو در پیرامون تخت نشانگر شیطان و نیروهای شر است که در مقابل فرشتگان قرار می گرفتند .

2- اژدها  : نمادی پیچیده و عالم گیر که نماد ایزدان آسمان و نمایندگان زمینی آنها یعنی امپراتوران و شاهان نیز هست . اساساً در شرق اژدها موجودی سعد و نشانه ملکوتی است در حالیکه در غرب به موجودی مرتبط با ایزدان جهان زیرین ویرانگر شرور  مبدل گشته است . در ادیان توحیدی اژدها به مفهوم شر است.

نبرد با اژدها یعنی غلبه بر مشکلات برای دست یابی به گنج معرفت باطنی کشتن اژدها یعنی کشمکش میان نور وتاریکی، غلبه انسان بر نفس اماره و سلطه بر نفس معمولاً اژدها هماورد ایزدان مرگ است .

اگر اژدها را موجودی سعد و نشانه ملکوتی در نظر بگیریم نبرد اژدها و دیو می تواند نماد نبرد بین خیر و شر باشد .

اگر فرض بر این گذاشته شود که؛ اژدها در اسلام که دین توحیدی است موجودی شر به شمار آید ، نبرد اژدها و دیو نماد نبرد و نیروی شر خواهد و نتیجه برخورد دو نیروی منفی و شر نیز مثبت خواهد بود.

اما اگر اژدها به معنی مار و نشانه شاهی در نظر گرفته است نبرد اژدها با دیو نماد نبرد شاه با نیروهای شر و پلید و منفی به شمار آمده که شاه سرانجام بر نیروی شر و دشمنانش غلبه خواهد کرد.

د) حیوانات واقعی :

1- شیر  : شیر در تخت مرمر می تواند هم نهاد قدرت ، عظمت ، دلیری ،شهامت اخلاقی ، عدالت قانون و قدرت نظامی شاه و هم نماد سلطنت وی باشد .

2- خرگوش : برای نقش خرگوش را می توان فرضیه های متعدد در نظر گرفت :1- تداوم و جاودانگی سلطنت وقدرت شاهی2 -رستاخیز و آفرینش و حیات نو 3- بصیرت و دانایی و آگاهی شاه 4- سرانجام شاید این حیوان نمادی از نور و روشنایی باشد .

نتیجه :

ساخت تخت مرمر درشاه نشین ایوان با توجه به بررسی های انجام شده در ارتباط و پیوند با شاه و سلطنت است تخت شاهی نماد قدرت شاه است و تاکید براین حقیقت که او در راس قدرت قرار دارد .فرشتگان در این تخت نماد حافظ تخت شاهی و قلمرو حکومتی شاه بوده ، همچنین یادآور بعد معنوی و روحانی وی هستند .