تاریخچهء عکاسى در ایران

آغاز عکاسى در ایران به دوران قاجار و سلطنت ناصرالدین‌شاه باز مى‌گردد. از عکس‌هاى موجود از این دوران مى‌توان به راه و رسم زندگى سنتى آن زمان پى برد و تصاویرى که از ابنیه و عمارات آن دوران به‌جا مانده براى مطالعات تاریخى قرن نوزدهم ایران ارزشى مستند دارد و در ضمن اطلاعاتى از نظام حکومتى دولت قاچار و سلسله مراتب آن براى ما به تصویر مى‌کشد.

در دوران قاجار پادشاهان یکى بعد از دیگرى تلاش کرده‌اند که از طریق توسعهء مبادلات فرهنگى و اقتصادى با غرب، کشور را از حالت انزوا بیرون آوردند.

عکاسان ایران در آن روزگار از سه گروع عمده تشکیل مى‌شدند: یک گروه عکاسانى بودند که کار تحقیق دربارهء تفاوت‌هاى فرهنگى و طبیعى اقوام مختلف را برعهده داشتند و به مؤسسات کاو‌ش‌هاى علمى و جغرافیایى اروپا تعلق داشتند.گروه دوم عکاسان بومى بودند که کشفیات جدید فنى را براى سرگرمى و بدون هدف مشخصى تجربه مى‌کردند و سومین گروه عکاسان حرفه‌اى بودند که از راه فروش عکس کسب درآمد مى‌کردند.

اولین دست‌اندرکاران عکاسى در ایران، اروپائیانى از فرانسه، اتریش و ایتالیا بودند که در مدرسهء دارالفنون تهران تدریس مى‌کردند. مدرسهء فنى و حرفه‌اى دارالفنون براى تربیت افسران، مهندسان غیرنظامى و نظامی، پزشکان و مترجمان توسط امیرکبیر تأسیس شد.ده سال بعد در سال 1860 م عکاسى نیز در برنامه‌هاى دارالفنون افزوده شد.

احتمالاً اولین شخص خارجى که در ایران عکس را چاپ کرد، 'ژول ریشار' فرانسوى بود که در حدود سال‌هاى 1846-1844 م به ایران آمد و دارالفنون به تدریس زبان فرانسه پرداخت. اولین مجموعه عکس از آثار تاریخى ایران توسط لوئیجى پِشِه (Luigi Pesce) سرهنگى از اهالى ناپل در مهاجرت به ایران تهیه شد. نسخهء دومى از این مجموعه در همان سال تهیه و براى ویلیام اول، پادشاه پروس فرستاده شد. مجموعهء اول احتمالاً در یک مجموعهء شخصى در رم بعدها یافت شده است. آلبوم دیگرى نیز که به موزهء متروپولیتن نیویورک اهدا شده و شامل 75 قطعه عکس است، احتمالاً همان آلبومى است که براى پادشاه پروس ارسال شده بود. این آلبوم در اصل متعلق به اردشیر میرزا، نوهء فتحعلى‌شاه بود. اهدا‌کنندهء این آلبوم معتقد است که پِشِه یکى از چند عکاسى است که آثارشان در آن مجموعه گرد آمده است.آلبوم متروپولیتن شامل موضوعات متعددى است.

سه پرتره از ناصرالدین‌شاه در جوانى و یک عکس گروهى در این مجموعه وجود دارد.بیشتر تصاویر این آلبوم نشاندهندهء معمارى آن روزگار است.

از جمله کاخ‌هاى تشریفاتی، مساجد و تکایا، دروازه‌هاى شهری، عمارات دولتى و مسکونی، بقعه‌ها، مقابر و پل‌ها و اماکن تاریخى را مى‌توان نام برد و نیز تصاویرى از نمایش‌هاى دربارى و مناسبت‌هاى مهم دولتى که نشانگر جلال و شکوه دربار قاجار است. این آلبوم همچنین شامل دو تصویر از دو تابلوى نقاشى است: یکى پرتره‌اى از فتحعلى‌شاه و دیگرى یک سان نظامى است.

در اواسط سلطنت ناصرالدین‌شاه (1290-1300 هجرى قمری)، پس از سفر دوم شاه به فرنگ، بعضى همراهان شاه مختصر اطلاعاتى راجع به عکاسى بدست آوردند.

در بدو پیدایش عکاسی، محدودیت‌هاى فنى عکسبردارى موجب مى‌شد تا عکسبردارى از ابنیه و عمارات رونق پیدا کند. در میان عکس‌هاى موجود در آلبوم ایتالیایى با امضاى پِشِه دو منظره از دروازه‌هاى شهر، کاخ گلستان و نیز آثارى از ویرانه‌هاى تخت‌جمشید و نقش رستم و طاق بستان با حال و هوایى شاعرانه وجود دارد. قدیمى‌ترین عکس‌هاى این آلبوم بین سال‌هاى 1852تا 1855 گرفته شده‌اند.

مجموعه عکس دیگرى که گویاى وضعیت زندگى در دوران قاجار است، متعلق به لوئیجى مونتابونه، عکاس مشهور تورنیو است. این مجموعه شصت و دو قطعه عکس است که در سه آلبوم و در بخش‌هاى متفاوت گردآورى شده است.مونتابونه همراه یک هیئت سیاسى به ایران آمده بود. ناصرالدین‌شاه بارها به وى لقب عکس‌باشى داد.عکس‌هاى او از مکان‌هاى تاریخى ایران در نمایشگاه جهانى هاریس(1867 م) به نمایش درآمد و نشان افتخار دریافت کرد.

عکس‌هاى وى سند تاریخى بى‌نظیرى است که گویاى وضعیت زندگى مردم و درباریان است. گرچه در این عکس‌ها زنان وجود ندارند، اما مردان طبقات مختلف اجتماع حضور مشخص دارند و سلسله مراتب اجتماعى آنها با چگونگى قرار گرفتن در تصویر کاملاً نشان داده شده است.