اسلام و کرامت انسانی

کرامت انسان از منظر سه فیلسوف حوزوی 2

مطالب شماره یک این مقاله را اینجا مطالعه فرمایید.

3. آیت الله عبدالله جوادی آملی

آیت الله جوادی آملی کرامت را یکی از اصول اسلام و انسان شناسی می داند و آن را پایه ای محکم برای اخلاق و قانون بر می شمارد.

«قرآن حكیم انسان را موجودی می شمارد كه خداوند به وی كرامت بخشیده است « لقد كرّمنا بنی آدم » این كرامت یك ارزش نظری است كه بعدا می تواند جنبه عملی پیدا كند.

اما نباید گمان كرد كه این ارزش نظری در ردیف اعتباریات جای دارد. كریم بودن انسان واقعیتی است همانند كریم بودن فرشتگان و قرآن كه همه اینها مظاهر كرامت خداوندند.البته آن ذات اقدس بالذات كریم است.

بدین ترتیب،كرامت انسان نشان دهنده آن است كه وی حقیقتا از لحاظ وجودی دارای امتیاز و برجستگی است.

به دیگر بیان، كرامت انسان حاكی از آن است كه وی دارای كیفیت برتر و عالی است و گوهر برین موجودات جهان به شمار می رود [...] این كرامت نظری می تواند بزرگواری های ارزشی و عملی فراوانی را نیز به همراه داشته باشد.به همین كرامت، همه تعالیم اخلاقی و حقوقی باید با عنایت به این اصل نظری و در سازگاری كامل با آن تنظیم شود.

هنگامی كه بپذیریم انسان گوهری كریم وارزشمند است، خواه ناخواه بر این باور خواهیم بود كه تنها آزادی،امنیت، و... حق اویند، بلكه باید به گونه ای تفسیر و تنظیم شوند كه با كرامت وی سازگار باشند.»(1)

به اعتقاد ایشان کرامت انسان در قلمرو دین‌شناسی و دین‌پذیری است. اگر خود را جدا کرد شما با چه دعوتنامه‌ای می‌خواهید فرمان کرامت به او بدهید؟ او را که بیرون رانده‌اید، او را که از دین که مایه کرامت است بیرون کرده‌اید. با چه وسیله‌ای می‌خواهید تکریم کنید؟ تنها چیزی که فقط مایه کرامت است دین است.

آیت الله جوادی آملی در همایش بین المللی امام خمینی(ره) و قلمرو دین فرمودند:

« منشأ كرامت انسان دین است و برای فهم دین، عقل و نقل هر دو ضروری هستند. اگر فهم انسان را از دین جدا كنیم و عقل را تنها فهم بشری بدانیم این مسأله با اصل كرامت انسان در تعارض است.

... امام خمینی(ره) نیز كرامت انسان را در فقه جامع می دانست چرا كه خود ایشان از جمله افرادی بودند كه میان عقل و نقل جمع سالمی ایجاد كردند به این دلیل كه می دانستند جمع مكسر مطلوب همه نیست و از شكسته چیزی را طلب نمی كنند...

اگر دین جمع سالم بود و اعضاء و جوارح عقل را در دین جای دادیم ، عقل را در برابر شرع قرار ندادیم و همواره گفتیم «عقل و نقل» نه «عقل و دین» یا «عقل و شرع» در این حالت اگر عقل حرف خدا را نفهمد و درك نكند كه خلیفه اوست، كرامت ندارد.»(2)

از دیدگاه ایشان كرامت برای انسان نه تنها حق است، كه تكلیف نیز هست یعنی نه تنها دیگران حق ندارند به كرامت او آسیب رسانند بلكه خودش نیز حق گذشتن از كرامت خویش را ندارد و نمی تواند به ذلت و خواری تن در دهد.(3)

مقوم اصیل هویت انسان را كرامت او تشكیل می دهد و اگر كسی فاقد كرامت بود سهمی از هویت انسانی ندارد و خود قرآن بسیاری از انسانها را از حریم كرامت، بیرون می خواند.محرومان از كرامت انسانی در قرآن دو گروه هستند.

گروه اول: كسانی كه با سیر واژگون به حیوانیت سقوط كردند(ان هم الا كالانعام بل هم اضل سبیلا)(4)

گروه دوم: كسانی هستند كه با مكر وفریب و نیرنگ به عنوان شیطان از آنها یاد شده است(و كذلك جعلنا نبی عدوا شیاطین الأنس و الجن)(5)

«انسان کریم است للخلافه. خلافت آن است که غاصبانه زندگی نکند. اگر کسی هوامدار بود نه خدامحور، این خلیفه الله نیست وقتی خلیفه الله نبود "کرمنا" شاملش نمی‌شود "بل هم اضل" شامل حالش می‌شود در هر جا که هم که باشد گرفتار همین است. بنابراین کرامت انسان در خلافت اوست.»(6)

جمع بندی:

به اعتقاد این دسته از صاحبنظران منشاء کرامت ذاتی تعلق مشیت پروردگار است، پس اگر كرامت ذاتی را ناشى از تعلق مشیت پروردگار بدانیم ، این كرامت مستلزم تكلیف یعنى تسلیم در برابر خداست .

از این رو کرامت تشریعی مستند به آیه شریفه : (ان اكرمكم عندالله اتقیكم) ملاك برترى انسان ها تقوا و پرهیزگارى تلقى مى شود.(7)

از جمله لوازم حکومتی این دیدگاه:

- هدف حكومت دینی آن است كه انسان را از سر این دو راهی نجات دهد و او را به سمت كسب فضائل و طریق فطرت راهنمایی كند.

لذا مهمترین وظیفه حكومت براساس كرامت ذاتی صیانت از ارزشهای انسانی و فطری در جامعه است.

- كرامت و برتری ارزشی انسان در گرو اعمال و رفتار اختیاری او كه براساس فطرت و حقوق الهی باشد، حاصل می شود.

- اصول و حقوق اساسی برآمده از کرامت محدود به اصول مادی نیست بلکه اصول معنوی و حیات فطری او را نیز شامل می شود.

- حکومت دینی تنها حکومت مشروع الهی است که کرامت انسان را حفظ می کند.

منابع:

1.     ایت الله جوادی آملی، فلسفه حقوق بشر، قم: نشر اسرا، س163.

2.     روزنامه شرق ،سه شنبه 16 خرداد .1385

3.     فلسفه حقوق بشر ص187

4.     فرقان/44.

5.     جوادی آملی (ایت الله)  صورت و سیرت انسان در قرآن (تفسیر موضوعی ج/14) نشر اسراء ص337

6.        سخنان آیت الله جوادی آملی است، در همایش بین المللی امام خمینی (ره) و قلمرو دین

7.     رجبی، محمود، انسان شناسی؛ موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم 1380.ص 142.

تهیه و تولید : سید مهدی موسوی ، گروه حوزه علمیه تبیان