جامع احادیث شیعه (2)

به نام خدا

برخی ویژگی ها و امتیازات جامع احادیث الشیعه

در بخش قبلی با انگیزه و مراحل گردآوری کتاب شریف «جامع احادیث الشیعه» آشنا شدیم. در این قسمت، به توضیح ویژگی ها و امتیازات آن می پردازیم.

1.       ذکر آیات الاحکام

قرآن ریشه علم رسول خدا و ائمه (علیهم السلام) است. آنان هر آنچه می گفتند، ریشه در قرآن داشت؛ هرچند برای ما قابل درک نیست که برداشتهای آنان از قرآن چگونه بوده، با این حال در موارد بسیاری بهره گیری از آیات قرآن را به شاگردان خود سفارش می کردند وحتی روش آن را نیز می آموختند. (1)

یکی از امتیازات فقیه عالی قدر حضرت آیت الله بروجردی (قده)، اهتمام به قرآن در استنباط فقهی بود. به همین جهت، ایشان غفلت از آیات الاحکام در ابواب کتاب شریف «وسائل الشیعه» را از معایب و ضعفهای آن می دانست. روش ایشان در کتاب جامع احادیث شیعه چنین است که اگر آیه ای مرتبط با موضوع باشد، آن را یادآوری می کند و بر حسب ترتیب سُوَر و آیات، آنها را پشت سر هم می آورد.

2.       جامعیت روایی (روایات فقهی)

جامعیت روایی، مهم ترین ویژگی «جامع احادیث الشیعة» است تا فقیه را از مراجعه به هر کتاب حدیثی دیگری بی نیاز سازد. البته مؤلف، مدعی استقصا و جمع آوری کامل روایات فقهی نیست، لکن می توان مطمئن بود که هیچ فقیهی به تنهایی نمی تواند به بیش از آنچه این گروه با سالها تلاش پی گیر و دقت نظر بدان دست یافته، دست یابد.

تمام روایات دو کتاب «وسائل الشیعه» و«مستدرک» در جامع احادیث الشیعة انعکاس یافته است.

البته بعضی از روایات این کتابها، فقهی نبودند که آنها حذف شده اند؛ چنان که تمام احادیث منقول از کتاب «مصباح الشریعه» نیز حذف شده است؛ زیرا این کتاب مجموعه روایات اخلاقی منسوب به امام صادق (علیه السلام) است و حدیث فقهی در آن یافت نمی شود.

گروه تألیف علاوه بر روایات این دو کتاب، هر روایت فقهی دیگری راکه در مراجعه به منابع دیگر، بدان دست یافته اند، در اثر خود افزوده اند، این منابع عبارت اند از:

کافی، مجموعه آثار شیخ طوسی (تهذیب، استبصار، عدةالاصول، مصباح المتهجد، الغیبة، الخلاف، امالی شیخ طوسی، امالی پسر شیخ طوسی)، مجموعه آثار شیخ صدوق (من لا یحضره الفقیه، الخصال، علل الشرایع، امالی صدوق، معانی الخبار، عیون الاخبار، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، المقنع، التوحید، کمال الدین، فضائل الاشهر الثلاثة، فضائل الشیعة، صفات الشیعة)،مجموعه آثار شیخ مفید (امالی، الاختصاص، الارشاد، المقنعه)،

وسائل الشیعة، مستدرک الوسائل، المحاسن برقی، قرب الاسناد حمیری، مناقب آل ابی طالب ابن شهر آشوب، عدة الداعی ابن فهد حلی، بشارةالمصطفی طبری، السرائر ابن ادریس، مجمع البیان طبرسی، اعلام الوری طبرسی، مکارم الاخلاق حسن بن فضل طبری، الاحتجاج احمد بن علی بن ابی طالب طبرسی، نهج البلاغة، صحیفه سجادیه، فقه الرضا (علیه السلام)،

دعائم الاسلام قاضی، تحف العقول حرانی، تنبیه الخواطر ورام، کنز الفوائد کراجکی، الغیبه نعمانی، ارشاد القلوب دیلمی، بصائر الدرجات صفار، کشف الغمة فی معرفة الائمه اربلی، بحار الانوار، الخرائج والجرائح راوندی، استغاثه ابوالقاسم کوفی، الطرف واقبال وملهوف ابن طاووس، التوحید مفضل، جامع الاخبار لمولفه، مدینة المعاجز بحرانی،

منیة المرید فی آداب المفید والمستفید شهید ثانی، عبقات الانوار نیشابوری، مسکن الفواد شهید ثانی، کامل الزیارة ابن قولویه، تفسیر قرآن امام عسکری (علیه السلام)، تفسیر قرآن فرات کوفی، تفسیر عیاشی، تفسیر قمی، رجال نجاشی، عوالی اللئالی ابن ابی جمهور، تذکرة الفقهاء و المختلف والمنتهی حلی؛ و کتاب های فراوان دیگری که نامشان در متن آمده است.

روش نام بردن از کتب مصادر:

کتاب هایی که از آنها حدیث نقل شده است، برخی اصل وبرخی فرع اند و چون از کتاب های اصلی بیش ازمنابع دیگر یاد شده، آنها را با علائم خاصی نشان داده اند که عبارتند از:

«کا» (کافی)، «فقیه»(من لا یحضره الفقیه)، «یب» (تهذیب الاحکام)، «صا» (استبصار)، «ئل» (وسائل شیعه)، «ک»( مستدرک).

نام سایر کتب به طور کامل آمده است، مگر اینکه نام کتاب، مرکب باشد که در این صورت مضاف الیه آن حذف شده است؛ مانند: «دعائم»(دعائم الاسلام)، «بصائر»(بصائر الدرجات)، «معانی»(معانی الاخبار) و...

3.       دقت فراوان در نقل احادیث

افزایش دقت های علمی در نقل، تفسیر، نسخه شناسی وغیر آن، در حدیث قابل درک است. چه بسا ادله ای که در زمان خود، بسیار محکم ودقیق شمرده می شدند، با گذر زمان ضعیف انگاشته شوند یا منابعی که مورد مراجعه و وثوق بودند، به جهت پیدایش نیازهای جدید وگسترش دقتهای علمی از نظر نقل واستناد ونسخه شناسی، از رده علمی خارج شوند و قابلیت اعتماد به آنها از بین برود

 اگر کسی در فضای امروز کتابی فقهی یا حدیثی بنگارد، باید برای فقها و حدیث شناسان نکته سنج، قانع کننده باشد. از این نظر، کار «جامع احادیث شیعه» با سختی ها ودشواری های خاص خودش مواجه بود و به کوششی خستگی ناپذیر نیاز داشت تا بتواند پاسخ گویی خواست های علمی عصر خود باشد.

ذهن خلاق آیت الله بروجردی (قده) ولجنه های تحت امر ایشان، به خوبی متوجه چنین تفاوتی بوده وبه همین جهت، دقت هایی در تدوین «جامع احادیث» داشتند که بحق در تاریخ جامع نویسی شیعه بی سابقه است. این دقت ها عبارت اند از:

الف. نقل از مصادر اولیه

اگر چه مبنای اولیه، نقل روایات دو کتاب وسائل و مستدرک بود، اما در این کار به خود کتب مذکور اکتفا نشد و چنانچه اصل کتاب موجود بود، حدیث از منبع اصلی خود نقل و در غیر این صورت، به نقل وسائل ومستدرک اکتفا شد.

همچنین اگر کتاب ومنبع در دسترس قرار داشت، اماحدیث منقول از این دوکتاب در آن یافت نمی شد، آن حدیث نیز از وسائل و مستدرک، نقل می گشت.

برای مشخص شدن این نکته ، تدوین گران ابتدا نام وسائل الشیعة یا مستدرک را با شماره جلد وصفحه می آوردند و بعد از آن، نام منبعی را که فاقد حدیث بود، وسپس خود حدیث را ذکر می کردند.

به عنوان مثال: 290(179)مستدرک،272،ج1، دعائم الاسلام: روینا عن علی (علیه السلام) انه سئل اهل الذکر مَن هُم. فقال: «نحن والله اهل الذکر».(6) این حدیث در دعائم الاسلام نیست واین بدان معناست که در نسخه صاحب مستدرک وجود داشته، اما در نسخه امروزی وجود ندارد.

ب. تصحیح و مقابله مکرر

پیش از چاپ، احادیث کتاب بارها با نسخه های اصلی مقابله وتصحیح شد و بعد از چاپ کتاب و قبل از انتشار نیز دوباره مقابله و تصحیح انجام گرفت و درپایان کتاب، موارد خطا آورده شد. احادیث کتب اربعه را نیز پس از مقابله با کتب خطی نفیس و قدیمی که اثر تصحیح در بسیاری از صفحاتش با تعبیراتی نظیر «بلغ مقابله» یا «قراته» یا «سماعاً» یا «درسا تحقیقاًوتدقیقاً» وجود داشت و مزین به اجازات و مهرهای اساتید وبزرگان بود، نقل کردند.

در مورد غیر کتب اربعه هم که علماء به آنها اهتمام کمتری نشان داده اند، اغلب به نسخ خطی و قدیمی وهمراه با آثار تصحیح واجازات وغیره دست نیافتند وبه همین دلیل،علاوه بر نسخ موجود با کتابهای وسائل و مستدرک نیز مقابله شد؛ زیرا این دو کتاب از برخی از نسخ موجود قابل اعتمادترند.

ج. نقل عین الفاظ سند و متن حدیث

یکی از فوق العادگی های کتاب حاضر، نقل عین الفاظ سند و متن بدون کوچک ترین تصرف در آنها اعم از تلخیص وتبدیل در سند ومتن است؛ در حالی که جوامع پیشین اغلب اقدام به تلخیص وتبدیل کرده اند. مهم ترین ایراد تلخیص وتبدل، افزودن بر دشواری کار وسلب اطمینان از متن وسند روایت است.

د. توجه به اختلاف

در این اثر به تفاوت نسخ موجود در منابع حدیث نیز اشاره شده است. تفاوت نسخه به دو صورت است. گاه کلمه دیگری به کار رفته که در این صورت، نسخه بدل درپاورقی آمده است. به عنوان مثال، در باب 29، در برخی از نسخ فقیه «من شر عبدی»، «من شتم عبدی» نیز نقل شده است.

گاهی هم در نسخه دیگر، کلمه اضافه ای وارد شده است که این موارد اغلب در داخل هلالین وبا علامت اختصاری «خ» (2) و در ادامه متن می آید. به عنوان نمونه: «فان الفضل فی السحور(فلیفعل -یب314خ)». این بدان معناست که درنسخه بدل کتاب تهذیب ص314 کلمه «فلیفعل»  نیز وجود دارد.

ه. پیشنهاد اصلاحی درمتن و سند

یکی از مزایای اثر حاضر که بر وزانت ودقت علمی آن افزوده، اصلاح ایرادهای موجود در اسناد و متون است. به عنوان مثال، اگر نام راوی در کتب منقول عنه به درستی ثبت نشده، مؤلف نظر خود را درباره آن داده و آن را اصلاح کرده است.

یا اگر تعبیری در متن روایت به کار رفته که از نظر لفظی یا معنایی، ایراد داشته و با بقیه حدیث هم خوانی نداشته، اصلاح شده است.

البته این اصلاح درمتن اصلی اعمال نشده است؛ زیرا در این صورت متن اصلی از دست می رفت ومعلوم نبود که اصلاح صورت گرفته، درست است یا نه. از این رو، موارد اصلاحی در پاورقی وبا علایم «خ ل» به معنای «نسخه اصلاحی» مشخص شده است.

اقدام دیگر،جدا کردن توضیحات راوی یا مؤلف از متن اصلی حدیث، در صورت مشتبه شدن آن با متن اصلی بود؛ مانند بسیاری از توضیحات صدوق (قده) که گاه چنان با متن اصلی آمیخته می شود که تشخیص آن را بسی دشوار می کند. همچنین برای فهم آسان تر، مرجع ضمیرهای دشوار و معانی لغات غریب بیان و برخی از احادیث مجمل توضیح داده شد.

و. نقل عین اسامی در اسناد

در کتاب های «بحار» و «وافی» اسامی روایت در سند روایت، تلخیص شده است؛ مثلاًاگر راوی به اسم، لقب و یا کنیه شناخته شده باشد، همان در سند قرار گرفته است، خصوصاً«وافی» در این زمینه زیاده روی کرده و سندهای خود را با رمز نوشته است؛ به گونه ای که جز افراد خبره کسی نمی تواند از آنها بهره بگیرد و برخی همین شیوه را دلیل عدم استقبال از آنها دانسته اند. (3)

در این میان صاحب وسائل (قده)، راه میانه را رفته و در مقایسه باکتب مذکور، پای بندی بیشتری در ذکر سند نشان داده و اغلب نام و کنیه و لقب را مطابق با منابع اولیه آورده است. البته او در برخی موارد، مانند کتب قبلی به ذکر عنوان معروفتر بسنده کرده است.

به عنوان مثال، ایشان در بسیاری از موارد به جای «عبدالله بن جعفر حمیری»، تنها «حمیری»می آورد؛ زیرا راوی به همین نام در میان محدثان و فقها معروف است.

این کار اگر چه نوعی تلخیص در اسامی افراد است و باعث سرعت گرفتن کار و کم حجم شدن کتاب می شود، اما از دقت کار و اطمینان به کتاب می کاهد؛ زیرا مؤلف در سندها دست برده و تغییراتی در آنها داده است و روشن است که همین مقدار از تصرف نیز گاه به اطمینان افراد آسیب می زند.

از این رو، در کتاب شریف جامع احادیث الشیعه عین اسامی روات به همان صورتی که در کتاب اصلی و مصدر آمده،ذکر شده است.

ی. افزودن توضیحات شیخ طوسی

شیخ طوسی (قده) در دو مورد، توضیحاتی را به روایات تهذیب واستبصار افزوده است: اول در حل تعارض اخبار و دوم مبهمات برخی از اخبار نادر. این توضیحات در اثر حاضر به نقل از ایشان افزوده شده است.

پی نوشت ها :

(1)    الکافی،ج3،ص30،ح4.

(2)    جامع احادیث الشیعه،ج11،ص263،ح15194(13)

منبع: جامع احادیث شیعه ،امتیازها و ضعفها، محمد تبریزی؛ نشریه کاوشی نو در فقه اسلامی

تهیه و تنظیم : رهنما ، گروه حوزه علمیه تبیان