سفالگری اسلامی

تحلیل و بررسی یکی ظرف سفال زرین فام

سهم سفالگران مسلمان به جهان اسلام از ارزش بسیار بالایی برخوردار است. این سفالگران اولین کسانی بودند که تکنیک و دانش توسعه ی سرامیک های لعاب دار تزیینی را به اروپا نشان دادند و اروپاییان در ساخت ظروف سرامیکی از مسلمانان الهام گرفتند.

تولید لعاب زرین فام، احتمالا مهم ترین خدمت سفالگران اسلامی به رشد و پیشرفت صنعت سفالگری جهان بوده است. به علت جلوه های درخشان و براق لعاب زرین فام که نه درخشندگی فلزی گران بها شباهت داشت، این لعاب فلز گونه در تهیه ظروف فلزی مورد استفاده قرار گرفت. ابتدا ظرف به وسیله یک روش معمولی حرارت و لعاب داده می شد، پس از آن طرح بر روی لعاب سرد شده، توسط ترکیبی از سولفور، اکسید نقره و اکسید مس به اضافه گل اخرای زرد یا قرمز نقاشی می شد و سپس ظرف درون سرکه قرار  می گرفت. ظرف برای بار دوم در کوره ای با دمایی کمتر و کاهش یافته، - کوره ای با اتمسفر مونواکسید کربن و سوختی مرطوب و مخزن های محدود- حرارت می دید. پس از آن رنگ اخرا آرام آرام از سطح ظرف سرد شده کنار رفته و طرح روی لعاب با درخششی فلزگونه ثابت می ماند. چنین درخششی در هنگام تماس نامحسوس بوده و برای همیشه بر روی ظرف باقی می ماند، البته به استثنای مواردی که ظرف درون خاک قرار می گرفت، در چنین حالتی نمک موجود در زمین سطح بیرونی طرف را آسیب رسانده و جلای آن به تدریج از بین رفته و تنها یک لکه زرد بر جای می ماند.

جام زرین فامی که در تصویر اول دیده می شود جلوه ای جذاب و قابل توجه دارد. از مهمترین خصوصیات آن ، پس زمینه تشکیل یافته از نقطه هایی است که به تقلید از پس زمینه های برخی از فلزات قدیمی ، حالتی سوراخ سوراخ دارد و نشان از تأثیر این فلزات بر سنت های فلزکاری است. نکته دوم به ورود ترک های آسیای مرکزی به عراق اشاره دارد که تحت حکومت سلسله عباسی در قرن نهم و دهم میلادی ( برابر با 3 و 4 هجری قمری) به جهت سربازان خلیفه با هدف تأمین امنیت او، به این منطقه وارد شدند. نقش پیکره ی نشسته جام هیچ قرابتی با سنت های اسلامی ندارد و شاید بتوان گفت به نوعی شبیه پیکره های بودایی است که در دیوارنگاری های قرن هشتم میلادی ( برابر با دوم هجری قمری) در آسیای مرکزی به کار برده می شده است.

اینگونه پیکره ها اغلب گلی در دست راستشان دارند و خنجری آیینی به نام پوربو¹ را در دست چپ حمل می کنند. در این ظرف گل به صورت کاملا انتزاعی تصویر شده است اما شاید نشان دهنده اوشنیشا² در آسیای مرکزی است. این موارد نشان دهنده این نکته هستند که هنرمند تصویر اصلی را که از روی آن تقلید کرده به درستی درک نکرده است.

کلمه " عمل" ( یعنی ساخته ی) که به زبان عربی است و در بالای شانه های سمت چپ پیکره نوشته شده، نشان از این دارد که پیکره متعلق به فردی عرب نژاد و عامی بوده و احتمالا اسم او در درون طرح جام با روشی مستتر نوشته شده است.

پی نوشت:

1- Phurbu

2-  Ushnisha رهروان بودایی دستاری بر سر میبندندکه اصطلاحاً آن را" اوشنیشا"19 مینامند؛ جنس، رنگ و شیوه بسته شدن این دستار گواه بر مقام و منزلت رهرو بودایی است

سفالگری اسلامی/ جیمز ویلسن آلن/ ترجمه مهناز شایسته فر/ انتشارات موسسه مطالعات هنر اسلامی/1383