جامع احادیث شیعه

به نام خدا

«جامع احادیث شیعه» مجموعه حدیثی ارزشمند است که با ابتکار و نظارت آیت الله بروجردی (قده) و به کوشش بیست تن از شاگردان ایشان به ویژه آیت الله معزی ملایری (قده) تألیف شد.

گرد آوری این مجموعه بر اساس اندیشه ها و دقت های اصولی و به سبک تخصصی واجتهادی، شکل گرفت؛ کسی که با این کتاب انس و خلوتی داشته باشد، با لطایف و امتیازات شگرف آن آشنا خواهد شد.

با این حال، پس از رحلت آیت الله بروجردی مورد بی مهری قرار گرفت؛ بی اعتنایی حوزه به آن و فراموش شدن اثری که آیت الله بروجردی آن را حاصل عمر خود می دانست به مسأله آزار دهنده ای تبدیل شد. این نوشتار به دنبال برداشتن قدمی برای تبیین امتیازات فراوان این اثر و روش بهره گیری از آن می باشد.

پیدایش انگیزه نگارش (پیرایش وسائل الشیعه)

آیت الله العظمی بروجردی (قده) بعد از وفات مرحوم آخوند خراسانی، صاحب کفایة(قده)، نجف را ترک کرد و به بروجرد رفت وخوان علم ودانش را درآن منطقه گسترد. دراین دوره بود که او به کاستی های وسائل الشیعه پی برد و فکر تهذیب و پیرایش آن در ذهنش جوانه زد:

«من از ابتدای شروع به درس در بروجرد، به دو نکته توجه کردم و آن اینکه در کتاب وسائل، که یکی از ابزار اولیه برای هرفقیه است، روایات چه از نظر موضوع بندی وتبویب وچه از نظر تقطیعات وچه از نظر اشاراتی که درپایان هر باب به روایات مذکور در ابواب دیگر شده است وچه از نظر سند، تنقیح نشده ومورد دقت لازم قرار نگرفته است...»

توجه به نواقص وسائل الشیعه سابقه درازی درتفکرات آیت الله بروجردی داشته و به مرور زمان رشد یافت؛ تا اینکه پس از ورود به قم واستقرار برکرسی مرجعیت، زمینه های لازم برای تحقق وعینیت بخشیدن به این آرزوی دیرین فرآهم

آمد.

طرح بحث با شاگردان و بیان نواقص ومعایب «وسائل الشیعه»

در سال 1370ق/1329ش روزی در اثنای درس ضمن قرائت احادیث از روی کتاب شریف وسائل الشیعه، به حدیثی رسیدند که به سبب تقطیع درچند باب ذکر شده بود. ایشان به این مناسبت فرمودند:

«مرحوم شیخ حر عاملی بسیار زحمت کشید تا چنین کتابی را به جای گذاشت وکار را بر مجتهد مستنبط، بسی آسان کرد؛ لکن ماهم به سهم خود باید روش عالمان سلف را پی گیری و زحمات آنان را تکمیل کنیم.»

ایشان در توضیح تفصیلی نواقص و معایب وسائل الشیعه، مواردی را که برطرف کردن آن، موجب بهتر و سریعتر شدن راه استنباط و اجتهاد می شود بیان کردند:

1. صاحب وسائل به سبب تقطیع احادیث، ناچار سند آنها را نیز تکرار کرده وهمین مسأله باعث افزایش کاذب حجم کتاب شده است.

2. در موارد زیادی، احادیث سندهای متعددی دارند. از این رو، او باید با هر هر قطعه اى از آن، همه اسناد را تکرار می کرد، ولی ایشان با هر قطعه از روایت، تنها یکی از سندها را آورده است، به طورى كه خواننده آگاه نمى شود كه این حدیث از چند طریق رسیده؛ در حالی که اگر از اسناد آن آگاه می شد، شاید به جهت مستفیض شدن روایت، نیازی به بررسی سندی یا کارهای مشابه پیدا نمی کرد.

3. در اثر تقطیع، روایات تکه تکه شده اند. ارتباطی که میان اول وآخر حدیث بود، از هم گسسته است؛ در حالی که گاه بخش های مختلف روایت، می توانست قرینه ای برای چگونگی برداشت و تفسیر ازآنها باشد.

4. یکی از انگیزه های ایشان در تقطیع روایات، تبویب دقیق تر احادیث بر اساس مسائل فقهی بود. زیاده روی در این مسأله باعث شد تا احادیث در ابواب گوناگون، پراکنده و روایات مرتبط با یک موضوع، در ابواب مختلف ذکر شوند. در نتیجه فقیه گمان می کرد که تمام روایات مربوط به مسأله؛ فقط در همان باب آمده است وهمین امر باعث اشتباه در فتوا می شد.

5. یکی از انگیزه های صاحب وسائل در تقطیع حدیث، کاستن از اشاره هاست. مقصود از اشاره، ارجاع دادن در باب دیگر است تا او احادیث مرتبط دیگر را نیز ببیند؛ در حالی که اشاره را با ذکر نشانی دقیق ابواب می توان حل کرد، ولی آسیب های تقطیع قابل جبران نیست.

6. ایشان در موارد بسیار زیادی اشاره هایی به جاهای دیگر دارد، اما محل اشاره مشخص نیست، حتی گاه یقین حاصل می شود که پیش از این حدیث، حدیث مرتبطی وجود ندارد و مؤلف، به اشتباه اشاره به گذشته کرده است.

7. با این كه مرحوم شیخ حر، روایات را تقطیع كرده و با تقطیع، بهتر مى توانسته روایات مربوط به هر بابى را تحت همان باب جمع آورى كند؛ مع ذلك، روایات مربوط به فرع واحد، همه جا، تحت باب واحد منضبط نیست.

مثلا گاهى فرعى را از نظر ادله اش مورد بررسى قرار مى دهى و روایات مربوط به آن را در باب خودش مى بینى و گمان مى كنى آنچه از روایات، با این فرع مرتبط بوده، همه را دیده اى، اما پس از چند ورق، در باب دیگرى، روایات مربوط به باب گذشته را مى یابى كه به ملاحظه صدر یا ذیل آن، در این جا ذكر شده است، در صورتى كه مى توانسته است با اشاره معینه اى این جهت را تأمین نماید، لكن چون در اشارات نیز، بناى تعیین موضوع را نداشته این قبیل موارد را نیز به سیاق سایر ابواب عمل كرده و اشاره معینى ننموده است.

از این روى، گاهى مفتى و فقیه، در حالى كه طبق روایات باب اول فتوى داده، به روایات دیگر در باب دیگر اطلاع پیدا مى كند و تغییر رأى و فتوى مى دهد. و همین نقص به تنهایى كافى است كه اقدام به اصلاح كتاب مبارك وسائل الشیعة شود، تا كار بر آیندگان از فقها آسان گردد و اشارات هر باب، به بابهاى دیگر روشن و معین باشد.

8. همه اموری که می تواند از حجم کتاب بکاهد، باید رعایت شود؛ مثلاًبه جای نام مؤلف، رمز خود کتاب کافی است؛ همان طور که فیض کاشانی (ره) در کتاب وافی برای هر کتاب رمزی قرار داده است؛ این کلمات به تعداد احادیث تکرار شده که با رعایت اختصار، مقدار زیادی از حجم کتاب کم می شود. همچنین اصلاح تكثیر ابواب، تكرار اسانید و ذکر رجال باید طرزى باشد كه، حتى المقدور، از حجم كتاب كاسته گردد.

9. بعضى از روایات كتاب مستدرك الوسائل مرحوم حاجى نورى هم، باید به وسائل الشیعة افزوده گردد.

10. مقدمه ای مشتمل بر حدیث ثقلین براساس احادیث شیعه وسنی در آغاز کتاب نوشته و آن گاه ثابت شود که تمام روایات اهل بیت (علیهم السلام) سنت نبوى است و از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) گرفته شده و در نتیجه تمام روایات شیعه برای اهل سنت نیز حجت است و عمل بر طبق آنها بر جمیع مسلمین (حتى آنان كه امامت ائمه اطهار، علیهم السلام، را نپذیرفتند) فرض و واجب است.

تشکیل لجنه های علمی

مرحوم آیت الله بروجردی، پس از بیان نقاط ضعف وسائل الشیعة، یکی از ابواب را مشخص کرد و از علاقه مندان خواست که درگردآوری احادیث آن مشارکت کنند. درروز موعود، حدود هفتاد تن از شاگردان، نوشته های خود را خدمت ایشان آوردند. آیت الله بروجردی پس از مطالعه نتیجه کارها، عده ای را از میان آنان برگزید و بدین ترتیب، گروه تدوین تشکیل شد.

آن جناب افراد جوان و برگزیده را دو لجنه قرار داد  وتهیه ابواب خاصی را به هر کدام از آنان سپرد. ایشان بخش های مختلف کار را درمیان افراد گروه تقسیم کرد. هریک از اعضا بعد از پایان کار، خدمت او می رسید و حضرت آیت الله، از نتیجه کار آنان آگاهی می یافت. گاهی هم در جلسات علمی آنان شرکت می جست و به منظور پیشبرد کارها، از دیدگاه شاگردان خود استفاده می کرد.

فهرست اعضای لجنه های علمی:

آقایان: 1.شیخ اسماعیل معزی ملایری،2.شیخ حسینعلی منتظری نجف آبادی،3.شیخ عبدالرحیم ربانی شیرازی،4.شیخ محسن حرم پناهی قمی،5.سید حسین کرمانی،6.سید مصطفی کاشفی خوانساری،7.شیخ عبدالرحیم بروجردی،8.شیخ علی پناه اشتهاردی،9.شیخ جلال طاهر شمس گلپایگانی،10.شیخ حسین نوری همدانی،11.شیخ ابراهیم امینی نجف آبادی، 12.شیخ علی ثابتی همدانی،13.شیخ محمد واعظ زاده خراسانی،14.شیخ محمد باقر ابطحی اصفهانی،15.سید محمد علی ابطحی اصفهانی،16.شیخ محمد تقی ستوده اراکی،17.سید. ..بهشتی بروجردی،18.شیخ حسن نائینی، 19.سید محمد حسین درچه ای، 20.شیخ جواد خندق آبادی تهرانی.

از مقدمه فرزند آیت الله بروجردی (قده)، سید حسن بروجردی، برجامع احادیث شیعه، فهمیده می شود که فعالترین اعضای گروه، آقایان شیخ علی پناه اشتهاردی وشیخ اسماعیل معزی ملایری(قده)بودند.

تدوین مجموعه ای کامل بود برای استنباط

تصمیم برآن شد که علاوه بر افزودن روایات کتاب «مستدرک» در کنار روایات «وسائل»، روایات فقهی دیگری را که در این دو نیامده ولی گروه در هنگام مراجعه های مکرر خود به کتب ومصادر اولیه یافته، افزوده شود. در واقع، مقصود آیت الله بروجردی تدوین مجموعه ای کامل بود تا درمقام استنباط، نیاز به کتاب دیگری نباشد؛ یعنی جامع احادیث شیعه در موضوع فقه باشد.

جامع احادیث الشیعه والسنی

در سال دوم فعالیت گروه تدوین، آیت الله بروجردی تصمیم گرفت که روایات اهل سنت نیز در ذیل ابواب فقهی افزوده شود. ایشان در بیان دلایل این تصمیم چنین توضیح داد:

«روایات اهل سنت در موضاعات فقهی اندک است.من می خواهم با این کار آنها مجبور شوند که به روایات ماهم مراجعه و از آن استفاده کنند اهل سنت می گویند: فقه شیعه از آنجا که به قیاس واستحسان عمل نمی کنند، توسعه ندارد.من می خواهم آنها به کتاب های ما مراجعه کنند وبدانند احکام فروعی را که آنها با قیاس واستحسان به دست آورده اند، ما از روایات به دست می آوریم. درضمن آنها خواهند دید که ما چقدر روایت داریم وآنها چقدر روایت دارند.»

ایشان برای این کار کتاب «التاج» را انتخاب کرد که پنج کتاب از صحاح شش گانه را در بر دارد مکررات را ادغام وسندها را کوتاه کرده است.

این توسعه بر اساس مبنا وروش اجتهادی ایشان، قابل توجیه بود؛ زیرا معروف است که ایشان فقه شیعه را ناظر بر فقه اهل سنت می دانست، به این معنا که ائمه (علیهم السلام) فتاوای رایج زمان خودشان را نقد می کردند واصحاب ایشان نیز در فضای علمی حاکم بر جامعه سنی می زیستند و سؤالاتی را که از این رهگذر در ذهنشان ایجاد می شد، می پرسیدند. بنابراین آگاهی از روایات و فتاوای علمای سنی معاصر ائمه تأثیر به سزایی در فهم معانی روایات دارد.

متأسفانه این تلاش مبارک ادامه نیافت و متوقف شد.آیت الله بروجردی درباره علت این اقدام به شاگردانش گفت: «می ترسم برخی از مقدسین بگویند: «علمای شیعه زحمت کشیده اند تا احادیث ائمه (علیهم السلام) را از احادیث اهل سنت جدا کنند و به طور مستقل بیاورند و شما دوباره آنها را مخلوط کردید».

بازبینی و نظارت

بعد از حدود هفت سال، کار فیش برداری از احادیث و تدوین اولیه روایات به پایان رسید، اما هنوز به بازبینی هایی نیاز داشت. ایشان برای جلوگیری از بگو مگوهای علمی، از میان جمع شاگردان، سه نفر را برای این کار برگزید: آیات حاج شیخ اسماعیل معزی ملایری، شیخ علی پناه اشتهاردی و آقای واعظ زاده خراسانی؛ او سید حسن فرزند خود را هم برای ارتباط و گزارش پیشرفت کارها، انتخاب کرد.

آیت الله بروجردی(قده) با دقت خاص اصولی و عنایت و اهتمامی که به حدیث نگاری داشت، معتقد بود که جامع احادیث شیعه باز هم نیازمند بازبینی وبررسی دقیق است. به همین دلیل، زیر بار چاپ کتاب نمی رفت، اما به اصرار اطرافیان و برخی از شاگردان، چاپ آن را پذیرفت و با عرضه جلد اول آن، ثمره تلاش خود را قبل از وفات مشاهده کرد.

انجام این مراحل حدود ده سال طول كشید و به همت و كوشش حدود 20 نفر از فضلا و اساتید، كتاب شریف جامع احادیث الشیعة تدوین و تنظیم شد. در تدوین این كتاب بسیار ارزنده، همه خواسته هاى آیه الله بروجردى (جز ذكر روایات اهل تسنن در ذیل هر باب) تأمین شده و مورد پسند آن مرحوم قرار گرفت تا جایى كه مى فرموده:

«این كتاب ثمره زندگى و نتیجه عمر من است.»

رحلت آیت الله بروجردی

بعد از ایشان، کار بازبینی به تعطیلی و تنها کسی که پرچم این رسالت بزرگ را زمین نگذاشت و تا انتشار آخرین جلد مقاومت کرد، فقیه عالی قدر آیت الله اسماعیل معزی ملایری  (ره) بود.

ایشان نه تنها کار بازبینی را ادامه داد وبا مساعدت «آیت الله خویی» دوره اول کتاب را به طور کامل به چاپ رساند، بلکه قبل از چاپ دوم، با تلاشی خستگی نا پذیر اقدام به تصحیح دوباره مهم ترین یادگار استاد خویش کرد و تغییرات قابل توجهی در آن پدید آورد که از آن جمله می توان به تصحیح آدرس ها بر اساس کتب رایج وافزودن حدود هزار روایت که در وسائل ومستدرک نیست، اشاره کرد.

منابع:

1.       جامع احادیث شیعه ،امتیازها و ضعفها، محمد تبریزی؛ نشریه کاوشی نو در فقه اسلامی

2.       آثار و تألیفات آیه الله بروجردى، رضا استادى؛ مجله حوزه، شماره 43-44

تهیه و فرآوری : رهنما ، گروه حوزه علمیه تبیان