به خدا حسن ظن داشته باشیم !
توجه به حسن ظن ، در مسیر عبادت و کمال بندگی ، از مسائل مهم و اساسی ، در علم اخلاق است و در اهمیت و ضرورت این حسن ظن ، همین بس که خدای متعال میفرماید : من نزد ظن بنده خودم هستم ، این آدرس خدا است که به ما میگوید : اگر دنبال من هستی ، اگر میخواهی به من برسی ، باید به ظن و گمان خودت مراجعه کنی ، ببین خدا در نزد تو چگونه است . اگر به خدا گمان خوب داری و یا بدگمان هستی ، همان جا و همان گونه مرا پیدا میکنی .
جایگاه خداوند در تصور و درک ما کجاست؟
او خودش زیباترین توصیفها را در حق خود داشته ، آنجا که به پیامبر مکرمش عیسی (علیهالسلام) میفرماید: "انا عند حسن ظن عبدی المومن"(بحار ج67 ص385 / عیون اخبار الرضاج2 ص20 - میزان الحکمه /ح11580) . هر گمانی به خدا داشته باشی خداوند از منظر همان گمان تو را ارزیابی میکند . یعنی اگر انسان مؤمنی خودش برای خودش بگوید ما با این وضعیتمان و این ماه رمضانمان میرویم جهنم ، خدا میگوید خب بیا برو جهنم . اما اگر بگوید نه من هیچی ندارم ، فضل خدا این است که من را میبرد بهشت ، خدا میگوید بنده من به فضلم امید بسته بود ، ناامیدش نمیکنم (سخنرانی حجت الاسلام سید محمد انجوی نژاد) .
آری " کسی که خوش بین است ، باطنش به خالقش گمان خوب دارد و حسن ظن دارد ؛ نباید ببافد . پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود : فاحسنوا بالله الظن (مستدرک الوسایل ج 11 ص 250 ) . به خالق خودتان گمان خوب داشته باشید . حالا وقتی بنده خدا این را بشنود چه میگوید ؟ میگوید قربان این کلامت ! من همیشه احساس روسیاهی میکردم که این نامه ( عملم ) را چه طور بخوانم و شما چه جور بخوانید ! از بس که قلم برده بودم و دروغ نوشته بودم و آن را کم و زیاد کرده بودم .
هر روزی که حالم خوب بود با یک قلم نوشته بودم و هر روزی که حالم خراب بود ، به یک صورت حسابی درست کرده بودم که اگر به خودم هم میگفتی بخوان ، نمیتوانستم ؛ چه رسد به اینکه آن را کسی از ملائک بخواند ! حالا تا فرمودی خودت بخوان 20 ، با خیال راحت ، پرونده را پاره کردم و دور انداختم . حسن ظن این کار را میکند ." (عارف بزرگ مرحوم دولابی – کتاب طوبای محبت 4 – ص 164 و 165)
نگاه بالا به جایگاه خداوند ، بنده را به لطف و محبتش چنان امیدوار میکند که راهش به بهشت برین ختم خواهد کرد که رسول رحمت میفرمایند " من در بهشت هر چه دیدم خوش باورانی بودند (کنز العمال ، ج 14 ، ص 467 ، ح 39283) " که خدای را از دریچه های تفلسف و استدلال نشناخته بودند (مثنوی ، دفتر چهارم، ابیات 1419 ـ 1418 و 1407) و (کتاب شکوه آزادی – ص 85 و 86 ) .
و " انسان در این حسن ظن است که به اخلاص عمل میرسد و امیدوار به رحمت حق(میزان الحکمه /ح1159)".
هر چند شخص راجی ( امیدوار به رحمت حق ) و خائف ( ترسان از گناهان سابق ) هر دو مزد میگیرند، لکن خائف ممکن است از شدت خوفش از مولای خود دور شود و «راجی » جز قرب و نزدیکی چیزی نمیبیند. چرا که رحمت و عفو حضرت ربوبی بر غضب او مقدم است . (دعای جوشن کبیر، 19) و (دیوان قزوینی ، ص 192)
پس بیائیم جز گمان نیک به او نبریم (کتاب مصباح الهدی ، ص 173 ) و خود را در محضر او نزدیکتر از هر واسطه ای بیابیم که او قبل از ما ، مشتاق حضور در دلهای ماست (سوره بقره – آیه 186). بقول مرحوم دولابی : "خداوند از هر چه فکر کنیم به ما نزدیکتر و ما از هر چه فکر کنیم از خداوند دورتریم ."
چگونگی حضور خداوند در هستی
در این مجال اندک به گوشه ای از آموزه های دینی حضرات معصومین (علیهم السلام) ، در رابطه با چگونگی حضور خداوند در نظام هستی اشاره میشود :
1) در روایت است :
روزی حضرت عیسی (علیه السلام) و حضرت یحیی (علیه السلام) با هم مقاوله و گفت وگویشان شد .
حضرت یحیی (علیه السلام) به حضرت عیسی (علیه السلام) گفت : « تو این قدر امیدوار به رحمت خدایی گویا که خود را ایمن از آتش میدانی ؟ »
حضرت عیسی (علیه السلام) فرمود : « تو هم این قدر از خدا خائف و ترسانی گویا او را آمرزنده و غفار نمیدانی ؟ »
پس این دو پیغمبر منتظر وحی شدند تا جواب آنها معلوم شود . حضرت جبرئیل (علیه السلام) در این اثنا نازل شد . عرض کرد : « هر دو راست میگویید و هر دو دارای کمال هستید ، لکن خدا میفرماید: « انا عند حسن ظن عبدی المؤمن » ، « من نزد حسن ظن بنده مؤمنم میباشم .» 1
2) پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود :
به خالق خودتان گمان خوب داشته باشید . 2
3) امام رضا (علیه السلام) فرمود : به خداوند خوشبین باش ، زیرا هر که به خدا خوشبین باشد، خدا با گمان خـوش او همراه است
4) امام صادق (علیه السلام) میفرماید :
« حسن ظنّ به خدا » این است که جز به خدا امید نداشته باشی و جز از گناه خویش نهراسی . 4
5) در حدیث قدسی است که خدای متعال میفرماید :
بندهی مؤمنم را در هیچ موقعیتی قرار نمیدهم و هیچ حادثه ای برایش پیش نمیآورم مگر اینکه خیری در آن حادثه و موقعیت برای او مقدّر کردهام . 5
6) منسوب به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است که فرمودند:
بزرگترین گناه کبیره ، سوء ظن به خدای متعال و بدبینی نسبت به خدا و مقدّرات الهی است . 6
7) امام رضا (علیه السلام) فرمودند :
گمانت را به خدا نیکو گردان ، که خداوند میفرماید : همانا که من در جایگاه گمان و نگاه بنده مومن به خودم هستم . اگر در من خیر میبیند ( و اعتقاد به جمال من دارد ) ، پس من همان خواهم بود ، و اگر مرا در جایگاه شر و عذاب میبیند و میداند ، پس باز من همان خواهم شد . 7
8) خداوند در حدیث قدسی میفرماید:
همانا که رحمت من بر غضبم پیشی داشته و جلوتر است . 8
9) خداوند میفرمایند :
و رحمت من بر هر چیز و همه چیز وسعت دارد . 9
10) پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند : خداوند متعال چون کریم است ، حیا میکند که بنده ای را که به او حسن ظن داشته و امید به رحمت او داشته ، ناامید کند و دست خالی برگرداند.
11) در حدیث قدسی داریم :
وقتی خداوند بزرگ ، مردم را آفرید ، به دست خود ، برخود نوشت ( واجب کرد ) که رحمت من برغضبم غالب است . 11
پی نوشت ها :
1- بحار ، ج 67 ، ص385 ؛ عیون اخبار الرضا ، ج2 ، ص20
2- مستدرک الوسایل ، ج 11 ،ص 250
3- تحف العقول، ص 449
4- کافی، ج2، ص72 – وسائل الشیعه، ج15، ص230
5- کلینی ، کافی ، ج 2 ، ص 61
6- کنز العمّال ، ج 3 ، ص 135
7- الکافی، ج 2 ،ص 72
8- الکافی، ج 2 ،ص: 274 (باب الذنوب) و کنوز الحقایق، ص89
9- اعراف: 156.
10- وسائل الشیعة، ج 15 ،ص: 230 (باب وجوب حسن الظن بالله و..)
11- سیوطی، جامع الصغیر، ج1، ص72
فرآوری: اجلال
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
منابع :
1- مقاله محمد صالحی
2- سایت طیب
3- همراه منتظر
4- سایت عبدالقائم
5- سایت حوزه
6- سایت آفتاب