قناعتی که باعث فقر می شود

شاید هریک از ما در زندگی، دارای آرزوهایی باشیم و همیشه در خیال خود نیز، در صدد دست یافتن به آن ها. از نظر اسلام اصل داشتن آرزو مذمّت نشده است. هم چنانکه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است: «آرزو برای امت من رحمت است»(1)؛ چرا که به ‌واسطه همین آرزوها، انسان به تکاپو، امید، سعی و تلاش در زندگی واداشته می ‌شود.

آرزو و امل، عامل حیات و حرکت انسان است؛ ولی اگر از حد بگذرد و به صورت آرزوی دور و دراز در آید، بدترین عامل انحراف و بدبختی است. مانند آب باران که مایه حیات است، اما این آب اگر از حد بگذرد، مایه غرق شدن و نابودی خواهد شد. این آرزوی کشنده همان است که آن را مایه بی خبری از خدا و حق و حقیقت می شمارند. این آرزوها و امیدهای دور و دراز چنان انسان را به خود مشغول می دارد و غرق در عالمی از تخیل می سازد که از زندگی و هدف نهائی اش به کلی بیگانه می شود.

آرزوی طولانی از دو چیز ناشی می ‌شود: یکی جهل و دیگری دنیادوستی. جهل و نادانی انسان باعث می‌ شود از بسیاری از حقایق غافل بماند؛ چه ‌بسا انسان به جوانی خود مغرور می ‌شود و فرا رسیدن مرگ را بعید بشمارد و به ‌همین خاطر، دائم به فکر آرزوهای طولانی خویش باشد و از یاد خدا غافل شود. گاهی نیز انسان به ‌خاطر دنیادوستی و محبتی که به علائق و لذات دنیوی پیدا می‌ کند، گرفتار آرزوهای طولانی شود. امام علی علیه السلام فرموده است: « اتَّقُوا خِدَاعَ الْآمَالِ فَکمْ مِنْ مُؤَمِّلِ یوْمٍ لَمْ یدْرِکهُ وَ بَانِی بِنَاءٍ لَمْ یسْکنْهُ وَ جَامِعِ مَالٍ لَمْ یأْکلْهُ؛ از فریب آرزوها بپرهیزید؛ چه بسیار کسانی که آرزو داشتند روزی را (در آغوش ناز و نعمت بگذارنند) و هرگز به آن نرسیدند. چه بسیار کسانی که خانه و قصری ساختند، ولی هرگز در آن ساکن نشدند و چه بسیار کسانی که اموال زیادی اندوختند، ولی هرگز از آن نخوردند».(2) طول امل پیامدهای خطرناک و مخرب و سوئی را به دنبال دارد:

قساوت قلب

طول امل و طولانی شدن آرزو، انسان را از خدا غافل می کند و به دنیا حریص می سازد و آخرت او را به دست فراموشی می سپارد. اینها همه اسباب سنگدلی و قساوت است و سنگدلی در واقع کنایه از نفوذ ناپذیری است؛ یعنی یاد خدا و یاد آخرت به هیچ وجه در دل او نفوذ نمی کند. به همین دلیل در حدیثی آمده است که خداوند به حضرت موسی علیه السلام فرمود: «یا مُوسی لا تَطُولُ فِی الدُّنْیا أَمَلَک، فَیقْسُو قَلْبَک، وَالْقاسِی الْقَلْبِ مِنّی بَعیدٌ؛ ای موسی! آرزوی خود را در دنیا طولانی نکن که قسی القلب خواهی شد و قسی القلب از من دور است».(3)

زندگی پر رنج

هر قدر آرزوها طولانی تر باشد، تهیه مقدمات بیشتری را می طلبد؛ همچنین صرفه جویی بیشتری برای حفظ اموال و ثروت ها جهت رسیدن به آن آرزوهای دور و دراز لازم است و نتیجه این دو، یک زندگی توأم با درد و رنج و سخت گیری بر خود و خانواده خود، توأم با تلاش شبانه روزی بی رویه خواهد بود. در حدیثی از امام علی علیه السلام آمده است:« مَن استَعانَ بِالأمَانی أفلَس؛ کسی که از آرزوهای دراز کمک بگیرد، فقیر و مفلس می شود (و زندگی فقیرانه ای خواهد داشت هر چند ثروتمند باشد)».(4)

محرومیت از نعمت ها

کسانی که گرفتار آرزوهای دور و درازند و در دریای امانی و آرزوها غوطه ورند، اغلب به سراغ صرفه جویی و سخت گیری هر چه بیشتر در استفاده از مواهب حیات و زندگی می روند تا به آرزوهای دور و دراز خود برسند. به همین دلیل نسبت به همه کس حتی خویشتن و زن و فرزند بخیل خواهند بود، همان بخلی که آن ها را از بهره گیری از نعمت های الهی محروم می سازد و در عین برخورداری از امکانات فراوان، زندگی فقیرانه ای دارند. البته مقصود از طول امل، آرزوهای دست نیافتنی است و گر نه تدبیر امور آینده و رسیدگی به امر معیشت، به قدر کفایت، از نشانه های کمال فرد محسوب می شود.

کفران نعمت

آرزوهای دراز، انسان را به آن چه ندارد و شاید هرگز به آن نمی رسد دلبند می سازد، به همین دلیل آنچه را از نعمت های الهی در دست دارد کوچک می شمرد و نسبت به آن بی اعتناست و این کفران نعمت، پیامدهای شومی در دنیا و آخرت برای او دارد. هم چنانکه امام علی علیه السلام فرموده است:« تَجَنَّبُوا المُنی؛ فَإِنَّها تَذهَبُ بِبَهجَةِ نِعَمِ اللّه عِندَکم، وتُلزِمُ استِصغارَها لَدَیکم وعَلی قِلَّةِ الشُّکرِ مِنکم؛ از آرزوهای دراز بپرهیزید که زیبایی نعمت های الهی را از نظر شما می برد و آن ها را نزد شما کوچک می کند و به کمی شکر و کفران نعمت از سوی شما منتهی می شود».(5)

سرچشمه بسیاری از گناهان

طول امل آدمی را به انواع گناهان دعوت می کند؛ زیرا رسیدن به این آرزوها معمولاً از طریق مشروع غیر ممکن است. بنابراین گرفتاران این رذیله اخلاقی خود را ناگزیر می بینند که در کسب درآمدها چشم بر هم نهند و حلال و حرام را شناسایی نکنند و از غصب حقوق دیگران، خوردن اموال یتیمان، کم فروشی، رباخواری، رشوه و مانند این امور ابا نداشته باشند. در حدیث دیگری از امام علی علیه السلام می خوانیم: « مَنْ طَالَ أَمَلُهُ سَاءَ عَمَلُه‏؛ کسی که آرزویش دراز باشد، عملش بد می ‌شود».(6)

فراموشی مرگ

کسانی که در زندگی گرفتار این رذیله اخلاقی هستند، هرگز نه سخنی از مرگ بر زبان می رانند و نه در فکر آخرتند؛ بلکه همواره در گرداب غفلت غوطه ورند. هیچ توجهی به کمالات معنوی ندارند و طبیعتاً چنین کسانی روی سعادت را نخواهند دید. چنانکه فرموده اند: « أکثرُ النّاسِ أملاً أقلُّهُم للمَوتِ ذِکراً؛ کسی که آرزویش از همه طولانی تر است، از همه کمتر به یاد مرگ است».(7)

پی نوشت ها :

1. میزان الحکمه، ج1، ح 672.

2. کافی، ج2، باب القسوه، ح 1.

3. تصنیف الغرر، ص 314.

4. همان.

5. همان، ص 313.

6. همان، ص 312.

7. همان، ص 313.

زهرا رضائیان

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان