آیا معاد، جسمانی است؟

مقدمه:

وقتی سخن از معاد جسمانی به میان می آید، به این معنا نیست که معاد فقط جسمانی است نه روحانی، بلکه روحانی بودن معاد، امری مسلم و مورد پذیرش همگان است و فقط معدودی از متکلمان که منکر روح بوده اند، آن را انکار کرده اند.

شاید عاملی که باعث شده عنوان این بحث معاد جسمانی باشد، این است که اولین فیلسوفانی که به اثبات معاد پرداختند مانند ابن سینا فقط توانستند معاد روحانی را عقلا اثبات کنند و بعدها عده ای از متکلمین ناتوانی آنها در اثبات معاد جسمانی را، به منزله انکار آن دانستند، در حالی که ابن سینا به صراحت می گوید: هرچند جسمانی بودن معاد را نمی توان عقلا اثبات کرد اما با دلیل نقلی می پذیریم.

دلائل پذیرش معاد جسمانی

اولین و مهم ترین عاملی که باعث شده است معاد را، نه فقط روحانی، بلکه جسمانی هم بدانیم این است که همان پیامبرانی که برای ما از معاد خبر آورده اند، آن را به این صورت مطرح کرده اند. مثلاً در قرآن کریم، آیاتی که درباره ی ثواب ها و عقاب های اخروی آمده، ثواب ها و عقاب های جسمانی را نیز شامل می شود: اموری نظیر مناظر زیبایی چشم ها را خیره می کند، خوردنی های لذیذ و آشامیدنی های گوارا، ازدواج مطهر و ... در بهشت، و آب جوشان، غل و زنجیر، شراره های آتش و دود، و ... در جهنم.

کثرت و ظهور آیات حد این زمینه، به اندازه ای است که نمی توان همه را تأویل کرد. همچنین از خود آیات فهمیده می شود که سوالات کفار و منکران معاد نیز بیشتر به نحوی بوده که معاد جسمانی را انکار می کرده اند، مثلاً می پرسیده اند این استخوان که پراکنده شد، چه کسی می تواند آن ها را جمع کند؟

پس مهم ترین علت و انگیزه ای که موجب اعتقاد به جسمانی بودن معاد (علاوه بر روحانی بودن آن) شده است، همین آیات قرآن کریم و سخنان همان کسی است که از اصل معاد به ما خبر داده است.

اثبات عقلی معاد جسمانی

اینکه آیا عقلاً هم می توان معاد جسمانی را اثبات کرد؟ پاسخ این سوال، مثبت است. شاید صدرالمتألهین اولین فیلسوفی باشد که توانسته است بر اساس مبانی محکم فلسفی، معاد جسمانی را به اثبات برساند که به دلیل دشوار بودن مبحث، از آوردن آن در اینجا خودداری می کنم. اما لازم است اشاره کنیم که بر اساس مبانی حکمت متعالیه ملاصدرا، اثبات می شود که معاد جسمانی نه تنها محال نیست، بلکه اساساً امکان ندارد معاد جسمانی نباشد و این مطلب را فلاسفه ی پس از وی با بیانات مختلفی آورده اند، که از جمله می توان به تقریرات علامه طباطبائی اشاره نمود. در بیان علامه آمده است: از آنجایی که معاد، بازگشت اشیا با تمام وجودشان به چیزی است که از آن وجود یافته اند و اثبات کرده ایم که این بازگشت امری ضروری است، بنابراین ضرورتاً این بازگشت باید با تمام وجود باشد و نتیجتاً وجودی که دارای مراتب و جهات مختلفی است که بعضی از آنها با هم متحدند، باید با تمام وجودش به آنها بازگردد.

پس ملحق شدن بدن به نفس در معاد امری ضروری است، جز اینکه نشئه ی دنیا به نشئه ی دیگری که آخرین مرتبه کمال و حیات است تبدیل می شود و بدن مانند نفس زنده، زنده و نورانی می شود."

خلاصه سخن ...

با توجه به این که اصل شخصیت انسان روح است نه بدن، اما معاد جسمانی همانطور که بیان شد علاوه بر آیات قرآن کریم بر اساس دلائل عقلی متکلمان و فلاسفه نیز قابل اثبات بوده و از سوی دیگر جزء ضروریات مسلم رستاخیر انسان است.

پی نوشت ها:

1- قرآن کریم

2- علامه طباطبایی، انسان از آغاز تا انجام

3- ملاصدرا، اسفار اربعه، ج 9، ص 199- 185

4- امام خمینی، معاد از دیدگاه امام خمینی، ص 220- 217

بخش اعتقادات تبیان