كارنامه دكترمصدق دردوره قاجار

بی تردید پایگاه اجتماعی و خانوادگی هرفردی در شكل گیری شخصیت او تاثیری اساسی دارد و بسیار كم هستند كسانی كه از نظر فكری و شخصیتی از خانواده خویش تاثیر نگرفته باشند. بدین ترتیب با بررسی پایگاه اجتماعی هرشخص می توان به بخش عمده ای از شیوه های فكر وعمل او پی برد.

دكترمحمد مصدق در سال 1261 در خانواده ثروتمند و متنفذ دیوانی چشم به جهان گشود. پدرش میرزا هدایت الله وزیر دفتر، عموزاده میرزا یوسف مستوفی الممالك صدر اعظم پیشین ایران بود. وزیردفتر از اعقاب میرزا حسن آشتیانی، سر دودمان خاندان آشتیانی بود.

مادر مصدق ملك تاج خانم نجم السلطنه از طرف پدر، نوه بزرگ فتحعلی شاه ، خواهر عبدالحسین فرمانفرما وعموزاده ناصرالدین شاه وبرادر نجم السلطنه فرمانفرما، سر دودمان خاندان های فرمانفرماییان و فیروز بود. فرمانفرما چه پیش ازنهضت مشروطه و چه بعد از آن دولتمردی پرقدرت و ثروتمند بود.

بررسی وابستگان و خویشاوندان دكترمصدق از نظر مشی سیاسی نتایج زیر را بدست می دهد:

1- با توجه به شجره نامه دكتر مصدق كه قسمتی از آن ذكرشد همگی وابسته به نظام سیاسی حاكم و دربار بودند.

2- بسیاری ازخویشان او از جمله فرمانفرما در زمان نهضت مشروطیت خود را از هواداران مشروطه وانمود می كردند اما پس از مدتی تغییر موضع دادند.

3- اغلب خویشاوندان و نزدیكان دكتر مصدق از وابستگان به شبكه مخوف فراماسونی سازمان جاسوسی انگلیس بودند. با توجه به مسائل فوق بررسی چگونگی رابطه دكتر مصدق با خویشاوندانش نیز اهمیت ویژه ای دارد.

در دوره اول مجلس مصدق به هنگام تصدی دایی خود فرمانفرما در مقام والی آذربایجان، كفالت امور او را در تهران بر عهده داشت ودر پی در گذشت پدرش یكی از مشاوران فرمانفرما شد. در كابینه های  قوام السلطنه مشاركت نمود و بسیاری از اوقات با دكتر متین دفتری و سهام السلطان بیات رابطه كاری نزدیك داشت و...

همانطور كه مشخص است مصدق در هیچ شرایطی از خویشان ونزدیكان خود اعلام برائت ننموده و حتی در اغلب موارد با آنها همكاری و تشریك مساعی نموده است.

از نظرمالی نیز مصدق یكی از مالكین بزرگ و اشرافی بود و ده بزرگ او احمد آباد قسمتی از ثروت عظیم او را تشكیل می داده است. قسمت های زیادی از خیابان كاخ سابق ( فلسطین امروزی ) به صورت منزل شهری و املاك و مستغلات استیجاری او بود كه از جمله یكی از ساختمانها را در زمان نخست وزیری خود به اداره اصل چهارم ترومن اجاره داده بود. در مجموع اگر ثروت مصدق مورد برآورد دقیق قرار بگیرد یكی از ثروتمندان بزرگ عصر خویش به حساب می آید.

همین ثروت قابل توجه موجب شده بود كه مصدق به خاطر بی نیازی در زندگی سیاسی خود شخصاً دچار فساد مالی نگردد و در اكثر پست هایی كه داشته با اموری همچون دزدی و رشوه خواری مبارزه كرده است.

ناصرالدین شاه به دنبال مرگ پدر دكتر مصدق و برای تجلیل از خدمات وی به پسر نه ساله اش لقب مصدق السلطنه را داد و او را مستوفی خراسان نمود. از این دوران زندگی دكتر مصدق اطلاع چندی در دست نیست.

پس از صدور فرمان مشروطیت و تشكیل مجلس شورای ملی دكتر مصدق كاندیدای انتخاب دوره اول مجلس گردید و از طرف اعیان و اشراف اصفهان به نمایندگی برگزیده شد ولی اعتبارنامه او به علت صغر سن مورد اعتراض قرار گرفت و به مجلس راه نیافت.

دكترمصدق روز دهم تیر 1286 در سن 25 سالگی هنگامی كه كمتر از یك سال از صدور فرمان مشروطیت می گذشت با امضا سوگند نامه، عضویت در جامع آدمیت را پذیرفت.

یكی از شبكه های اولیه فراماسونی در ایران معروف به جامع آدمیت بود كه بنیانگذار آن میرزا عباسقلی خان آدمیت از پیروان میرزا ملكم خان موسس فراماسونی در ایران بوده است. اعضای این گروه به هنگام پذیرفته شدن قسم نامه ای را به خط خود می نوشته و امضا می كرده اند و یكی از روسای گروه ضمانت آنها را می نموده است. در كتب مختلفی كه در باره فراماسونی در ایران نوشته شده است متن قسم نامه دكتر مصدق چاپ شده است. دكتر مصدق عضویت خود را در این لژ تایید كرده است. در عین حال می توان وی را از حامیان مكتب میرزا ملكم خان دانست.

نكته جالب در این مقطع از تاریخ كه به استبداد صغیر معروف است برخورد دوگانه دكتر مصدق می باشد. در عین حال كه به عضویت چنین مجامعی برای دفاع از مشروطیت در می آید. هم چنین عضو شورای دولتی منصوب محمد علی شاه را پذیرفته و در جلسه اول آن شركت می كند و از طرف دیگر برای حفظ جان خود بهترین مأمن را منزل منشی سفارت انگلیس می داند.

محمد علی شاه ، پس از به توپ بستن مجلس، می خواست به عنوان شاه مستبد ایران معرفی شود. شورایی مركب از تعدادی از رجل سیاسی كه خود انتخاب كرده بود تشكیل تا درمورد مسائل مملكتی به شاه مشورت برسانند. مصدق السلطنه هم به عضویت این شورا منصوب می گردد.

وی یك بار درجلسه این شورا شركت كرد و به گفته خود چنین اطمینان حاصل كرد كه معترض او نمی شوند وسایل سفر خود را به اروپا برای تحصیل فراهم نمود. مصدق السلطنه حتی پس از گرفتن تذكره به حكم والاتبار برای كسب اجازه به دیدن محمد علی شاه رفت و با موافقت او به خارج از كشور سفركرد. دكتر مصدق در زمان گرفتن دكترای حقوق تابعیت سوئیس را پذیرفت.

پس از بازگشت از سوئیس به تدریس در مدرسه سیاسی به ریاست ولی الله خان نصر می پردازد. در همین زمان عضویت در كمیسیون تطبیق حوالجات را كه از وظایفش رسیدگی به در خواستهای پولی هر وزارتخانه بوده است را می پذیرد و پس از آن به مدت چهارده معاون احمد قوام السلطنه در وزارت مالیه می شود.

پس از آنكه وثوق الدوله نخست وزیر می شود به او نیز پیشنهاد وزارت داده می شود كه این پیشنهاد را به گفته خودش " به دلیل اختلافات مرامی " رد می كند و به اروپا مسافرت می نماید.

پس ازاینكه مشیر الدوله به نخست وزیری رسید ، مصدق را به عنوان وزیر عدلیه در كابینه خود معرفی می كند. مصدق نیز به همین دلیل از اروپا به قصد تهران وارد بوشهر شد ولی هنگام عزیمت به تهران به پیشنهاد چند تن از سرشناسان آن خطه به ولایت فارس منصوب می گردد. دكتر مصدق در دوران ولایت فارس و در شرایطی كه با حضور نظامی انگلیس در منطقه جنوب و مشكلاتی كه از نظر امنیتی در درگیری های مختلف داشتند اقدامات چندی درتامین امنیت فارس به ویژه در سركوب قیام تنگستانی ها انجام می دهد.

دردوران ولایت فارس مصدق همه گونه همكاری با دولت انگلیس و پلیس جنوب داشته و در ضمن رابطه ای صمیمانه نیز با ماموران انگلیسی برقرار كرده بود. به طور كه پس از سقوط كابینه مشیر الدوله  هنگامی كه حكومت وقت ( سپهدار رشتی ) در صدد تغییر مصدق از سمت استانداری فارس برمی آید كنسول انگلیس و فرمانده  انگلیس پلیس جنوب محرمانه از سفارت انگلیس تقاضا می كند كه وسایل ابقا مصدق را در ولایت فارس فراهم كند .

با توجه به مروری اجمالی كه از زندگی سیاسی دكتر مصدق در دوره قاجار به عمل آمد نتایج زیر بدست می آید:

1- دكتر مصدق همچون سایر رجل سیاسی آن زمان كه به هزار فامیل معروف بودند به عنوان دولتمرد مورد اعتماد سیستم حاكم فعالیت می كرد. و هیچ گاه شائبه خروج ازسیستم در جهت منافع مردم قدمی را و یا حركتی از وی مشاهده نگردیده است .

2- اگر چه نهضت مشروطه حركتی رفرمیستی و در جهت اصلاح نظام حاكم بود و ضرورتاً به منظور سرنگونی نظام سلطنتی قاجار تلقی نمی گردید در عین حال بخشی از رجل سیاسی آن زمان در گروه آزادیخواهان و مشروطه طلبان فعالیت می كردند و بخشی دیگر نیز به حمایت از نظام استبدادی حاكم برخاسته بودند. نكته جالب توجه در باره دكتر مصدق این است كه به صورتی ماهرانه طوری عمل می كرد كه هم درمیان مشروطه خواهان و هم درمیان مستبدین به ویژه در دوره استبداد صغیر از جایگاه مقبولی برخوردار باشد به طوری كه مورد خشم و غضب هیچ كدام قرار نگرفت.

3- عضویت وی در تشكیلات سری فراماسونری نیز كه مورد تائید وی نیز می باشد نوید پذیرش سیستم و روند حاكم بر بازی های سیاسی آن دوران در میان طبقه اعیان و اشراف و نخبگان سیاسی زمان بود.

4- دكتر مصدق نه تنها در این دوران در هیچ شرایط موضع امپریالیستی و ضد بیگانه نداشت بلكه با توجه به نفوذ فوق العاده انگلیس در منطقه جنوب ایران به  بویژه  بعد از امضای قرارداد 1907و 1915 با روسیه تزاری به عنوان والی فارس هم از اعتماد فوق العاده كارگزاران سیاست انگلیس در جنوب برخوردار بود و مهمتر از آن اینكه در این دوره كه نهضت آزادی خواهی و بیگانه ستیزی تنگستانی ها در منطقه فارس جریان داشت دكتر مصدق در سركوب آنها با نیروی انگلیسی از هیچ نوع همكاری دریغ نداشت.